هم دعا از تو، اجابت هم ز تو... / شرح شیرین «دعا» در کلام رهبر معظّم انقلاب

«دعا» تنها وسیله‌ای برای گرفتن حاجت نیست. نفسِ دعا کردن، عامل انس با خدا و تقرّب به اوست؛ به تعبیری خودِ دعا نوعی استجابت است و تا خدا نخواهد کسی توفیق دعا کردن نمی‌یابد و سلب توفیق دعا، نگران‌کننده‌تر از سلب توفیق اجابت است.

یکی از مفاهیم مشترک در میان ادیان و به‌ویژه ادیان الهی «دعا» است و همه‌ی آنان، سعادت حقیقی انسان را در گرو ارتباط او با خداوند و تقرّب به او می‌دانند که دعا یکی از بهترین وسایط این ارتباط است. با توجه به جایگاه عظیم آموزه‌ی توحید و وحدانیت خداوند و اسماء و صفات او در دین اسلام، دعا در این مکتب الهی جایگاه بسیار ویژه و خاصی دارد و هر مسلمانی روزانه دست‌کم 10 بار این دعا را به زبان می‌آورد:  «اهدنا الصّراط المستقیم...».

دعا در مکتب تشیّع جایگاه بسیار ممتازی دارد و علاوه بر ادعیه‌ی قرآنی، میراث گرانسنگی از کلمات نورانی معصومین (علیهم‌السلام) در قالب دعا در اختیار ما قرار گرفته، که علاوه بر بهره‌های علمی و معرفتی، احکام و آداب سخن گفتن با خداوند متعال را به پیروانشان تعلیم می‌دهند.

در کلمات نورانی معصومین (علیهم‌السلام) به اوقات و زمان‌های خاص در فضیلت دعا و احتمال بالای استجابت آن تأکید و سفارش شده که از جمله آنها ماه رمضان (در میان ماه‌ها)، شب قدر و روز عید فطر است که با این ایام مصادف شده است. مؤمنان اگر به معانی، آداب، شرایط، فواید و دستاوردهای این مفاهیم کلیدی دینی و کیفیت آنها معرفت داشته باشند، بهتر و بیشتر از لحظات قیمتی ماه ضیافت الهی بهره خواهند برد و یکی از منابع موجز و مفید برای آشنایی با معارف دعا و مناجات، کتاب «دعا از منظر مقام معظّم رهبری» است.

با آن‌که معصومین (علیهم‌السلام) دعا را برترین عبادات و سلاح مؤمنان برشمرده‌اند و در کلمات نورانی خود، کیفیت دعا کردن و آداب و شرایط آن را تعلیم داده‌اند، اما متأسفانه اغلبِ ما، مقام دعا را درک نکرده‌ایم و در بسیاری از مواقع، به قرائت لفظی آن، آن هم در مواقع اضطرار بسنده‌ می‌کنیم و تازه توقّع استجابت هم داریم! طبیعتاً چنین مواجهه‌ای با این گنجینه‌ی غنی معارف الهی،  ظلم به این معارف و محروم شدن از آثار متعدد توحیدی، معرفتی و تربیتی آنهاست.

از همین رو بحث از احکام، آداب و اسرار دعا و ذکر و مناجات، و شرح دعاهای قرآنی و ادعیه‌ی مأثوره، یکی از موضوعات و محورهای مکتوبات یا بیانات و افاضات اهل معرفت بوده و به‌زعم اهالی تحقیق، یکی از بهترین و بکرترین نمونه‌های تبیین دقایق دعا و ذکر را باید در منظومه‌ی اندیشه‌های رهبر معظّم انقلاب اسلامی جست‌وجو کرد.

انتشارات انقلاب اسلامی در قالب کتابی جامع و قابل استفاده با عنوان «دعا از منظر آیت‌الله العظمی خامنه‌ای رهبر معظّم انقلاب اسلامی»، مباحث مربوط به دعا و ذکر و مناجات و جایگاه آن در منظومه‌ی عقاید الهی را در بیانات ایشان منتشر کرده است. این اثر در 150 صفحه و در پنج فصل کلی، به کوشش علیرضا برازش گردآوری و تدوین شده و در ذیل هر فصل، زیرعنوان‌ها و ریزموضوعات مربوط به آن جای گرفته است.

دعا چیست و چه انواع و مصادیقی دارد؟ خدا را چگونه بخوانیم و در دعاها از او چه بخواهیم؟ آیا دعا رقیب ابزارهای مادی است یا در طول آنها؟ آیا دعا ضرورتاً همیشه با حاجت خواستن همراه است؟ آداب و شرایط دعا و شرایط استجابت آن چیست؟ وجوه معنایی استجابت دعا چیست؟ بهترین زمان‌ها و موقعیت‌ها برای دعا چه زمان‌هایی هستند؟ دعا چه فواید و دستاورهایی برای آدمی دارد؟ و... . این‌ها بخشی از مهم‌ترین مسائلی است که در این اثر از لسان رهبر معظّم انقلاب اسلامی مورد تبیین و تحلیل قرار گرفته است.

فصل اول این اثر با عنوان «معانی دعا، اجابت و ذکر»، وجوه مختلف معنایی و مفهومی دعا، ذکر و اجابت را در بیانات رهبری معظّم انقلاب گرد آورده بررسی کرده است که بیانات ایشان مشحون از استناد به شواهد قرآنی و روایی است. چیستی مفاهیم «دعا»، «ذکر» و «اجابت»، مقام و جایگاه والای آنها در منظومه‌ی عقاید دینی و نیز اقسام و انواع دعا، عناوین مفصّل و متعدّدی را در این فصل به خود اختصاص داده است.

از مباحث خواندنی فصل اول، تبیین نسبت دعا با ابزارها و علل مادی و طبیعی است؛ این‌که آیا دعا، با آن نقش معجزه‌آسا، رقیب ابزارهای مادی است و آیا با وجود آن باید از آن ابزارها دست شست؟ در مجالی از این اثر آمده است: «دعا وسیله‌ای در کنار وسایل دیگر است... همچنان که در عالم وجود، خدای متعال، ده‌ها وسیله و سبب و علت قرار داده است، دعا هم یکی از آن سبب‌هاست».

یکی از نکات مهم دیگری که در این فصل بدان پرداخته شده، ارزش و موضوعیت خود دعا، فارغ از بحث استجابت یا عدم استجابت آن است. گرچه قرآن و روایات تأکید کرده‌اند که بندگان خواست‌های خود را با خضوع و خشوع و خاکساری و تضرّع از خداوند بخواهند، تا دعایشان را مستجاب کند، با این‌حال دعا، تنها وسیله‌ای برای گرفتن حاجات نیست. نفسِ دعا کردن مطلوب و بلکه از افضل عبادات است و نوعی ارتباط و انس با خدا و تقرّب به اوست. به تعبیری دعا کردن، خودش نوعی استجابت است و تا خدا نخواهد کسی به دعا کردن و ارتباط با او توفیق نمی‌یابد: «حافظ وظیفه‌ی تو دعا گفتن است و بس/ در بند آن مباش که نشنید یا شنید».

فصل دوم در عناوین و موضوعات متعددی به «اهمیت دعا و ذکر» پرداخته است. در این فصل از لسان رهبر معظّم انقلاب تأکید شده که توفیق در دعا علامت لطف پروردگار است. همچنین با استناد به شواهد ثقلین، «دعا» مظهر بندگی در مقابل خداوند، معنادهنده حیات آدمی، سلاحِ مایه‌ی نجات، کلید خرائن الهی، مغز عبادت، مهم‌ترین علاج، تنها راه رسیدن به خواسته‌های عظیم و... معرفی و به مقام دعا کنندگان و نیز تأثیرات معجزه‌آسای آن بر دل انسان پرداخته شده است.

در بخشی از مباحث این فصل و در ذیل مباحث مربوط به «مذمّت ترک دعا» از لسان مقام معظّم رهبری آمده است که سلب توفیق دعا، نگران کننده‌تر از سلب توفیق اجابت است. یکی از علامات بد و منفی روحی برای انسان آن است که توفیق حال دعا از انسان گرفته شود و کسی که خود را از دعا بی‌نیاز و مستغنی بداند، پشتوانه‌ی عظیم روحی خود را از دست خواهد داد.

در همین فصل در ذیل عناوین متعددی به بیان اهمیت «ذکر» نیز پرداخته شده است. در مباحث این بخش، راه تقوا، «ذکر» خدا معرفی شده و «ذکر»، عرفان حقیقی و یکی از بهترین ذخایر معنوی شمرده شده است. همچنین در مبحثی قرآن، وسیلۀ ذکر معرفی شده و فقراتی از مباحث این بخش نیز به بیان اهمیت صحیفه‌ی سجادیه اختصاص یافته است.

فصل سوم در مباحث بسیار مهمی به شرایط ظاهری و باطنی دعا و شروط اجابت آن پرداخته  است. در این فصل مباحث بسیار دقیق  ومتعددی در ذیل عناوینی چون پیش‌شرط‌های دعا، موانع اجابت دعا، شروط حقیقی بودن دعا و قطعی بودن اجابت در پی آن، شروط مرتبط با اعتقادات و حالات دعاکننده نسبت به خداوند، شروط مرتبط با اعتقادات دعاکننده نسبت به دعا، شروط مرتبط با قلب و دل دعا کننده و بهترین زمان‌ها و موقعیت‌ها برای دعا مورد بررسی  وتحلیل قرار گرفته است.

در کنار آداب و شرایط مهم ظاهری و باطنی که برای دعا و استجابت آن و نیز موانع استجابت دعا ذکر شده، یکی از مفاد مهم مباحث این فصل مربوط به زمان‌ها و موقعیت‌های برتر برای اجابت دعاست. حضرات معصومین(علیهم‌السلام) بر فضیلت دعا و احتمال بالای استجابت آن در مواقع خاصی تأکید کرده‌اند که در کتاب «دعا از منظر رهبر معظّم انقلاب اسلامی» به برخی از این زمان‌ها همچون ماه‌های رجب، شعبان و رمضان، عید فطر، ایام معلومات، نماز و... پرداخته شده است.

چهارمین فصل کتاب به تبیین فواید و دستاوردهای عمده‌ی دعا اختصاص یافته است که به‌طور کلی می‌توان در سه دسته‌ی شکستن نفسانیات و رشد روحیه‌ی خاکساری، کسب معارف، و دریافت حاجات خلاصه کرد. مباحث و عناوینی چون سلوک در صراط مستقیم، معنا یافتن زندگی، دفع انگیزه‌های مادّی‌گرایانه، تهذیب نفس و تطهیر روح، احیاء و نورانیّت قلوب، دمیدن روح اخلاص در انسان، ثبات قدم، امید و نشاط، دفع گناه و غفلت، دفع سرگشتگی و درماندگی، دفع بلا و... از جمله دستاوردهای دعا ذکر شده است.

پنجمین و آخرین فصل این اثر به کیفیت دعا و چیستی مفاد دعاها و درخواست‌های بندگان از خداوند با نظر به توصیه‌ها و سفارش‌های اهل‌بیت(علیهم‌السلام) اختصاص یافته است. در مباحث پایانی این فصل هم نمونه‌هایی از بهترین کتاب‌ها و ادعیه‌ی برجسته معرفی شده‌اند. صحیفه‌ی سجادیه به عنوان کتاب نمونه‌ی دعا مورد نظر قرار گرفته و در کنار فقراتی از این صحیفه‌ی مبارکه، ادعیه‌ی مأثوره‌ای چون دعای ابوحمزه‌ی ثمالی، دعای افتتاح و دعای عرفه، به عنوان نمونه‌هایی از بهترین دعاها معرفی شده‌اند که به فرموده‌ی رهبر معظّم انقلاب، در این دعاها  بهترین مطالبات و خواسته‌ها برای انسان، با مایه‌های خشوع و تضرّع مطرح شده است.

آخرین مطالب این کتاب به بررسی نمونه‌هایی از درخواست‌های ذکر شده در دعای ماه رمضان مربوط می‌شود که مطالعه‌ی آن در این ایام می‌تواند برای میهمانان ضیافت الهی قابل استفاده باشد. در این فراز سه فقره‌ی مهم دعای شریف ماه رمضان مورد بررسی قرار گرفته است: اللّهم أغن کلّ فقیر* اللّهم أشبع کلّ جائع* اللّهم أصلح کلّ فاسد من امور المسلمین. در توضیح بخشی از فقره‌‌ی اخیر آمده است: «عبارت اللّهم أصلح کلّ فاسد من امور المسلمین از آنِ مسلمانان است. دعایی است که مخصوص اهل اسلام است. البته آن هم عللی دارد که چرا؟ شاید در غیر اهل اسلام امکانش نیست و شاید بدون حاکمیت اسلام، ممکن نیست که خدای متعال همۀ مفاسد را برطرف کند. اصلاً نمی‌شود. شرطش، اسلام است».

بزرگان گفته‌اند «دعای صبح وآه شب، كلیدگنج مقصود است» و دانستن و فهم این مطالب، بی‌شک دریچه‌ای نو از توحید و معارف معصومین علیهم‌السلام فرا روی آدمی می‌گشاید تا هم معارف بلند صادره در ادعیه و مناجات‌های حضرات ایشان را دریابد و هم کیفیت و چگونگی مناجات و سخن گفتن با خداوند را که در کلمات مأثوره اهل‌بیت(علیهم‌السلام) آمده، از ایشان بیاموزد.