مروری بر «پرسش وپاسخ» / پاسخ‌های صمیمی رهبر انقلاب به 266 پرسش دانشجویی

متن کامل پاسخ‌های رهبر معظّم انقلاب اسلامی به 266 پرسش دانشجویان در 9 دیدار با عنوان «پرسش و پاسخ» به تازگی منتشر شده است؛ پرسش‌هایی متعدد و گاه بسیار شخصی از جنس شور و صراحت و نقّادی و پاسخ‌هایی موجز و دقیق از جنس اخلاق و عدالت‌ و معرفت.

چندی پیش، در ایام بیست‌وهفتمین نمایشگاه بین‌المللی تهران، انتشارات انقلاب اسلامی متن کامل پاسخ‌های رهبر معظّم انقلاب اسلامی به 266 پرسش دانشجویان در 9 دیدار (طی سال‌های 1382-1377) را با عنوان «پرسش و پاسخ» منتشر کرد؛ سؤالاتی گونه‌گون و گاه بسیار شخصی از جنس شور و صراحت و نقّادی و پاسخ‌هایی موجز و دقیق از جنس اخلاق و عدالت‌ و معرفت.

«پرسش و پاسخ» تنها ناظر به مسائل کلی و کلان فرهنگ و سیاست و اجتماع و اقتصاد و... نیست و به مقتضای روحیه‌ی نقاد و پرسشگر جوانان دانشجو و دغدغه‌های آنان، بخش قابل توجهی از آنها، موضوعات جزئی جالبی است که می‌تواند افق روشنی از مواضع و نظرات رهبر معظّم انقلاب درباره‌ی مسائل ریز اجتماعی، سیاسی و فرهنگی فراروی خوانندگان نکته‌سنج قرار دهد.

بسیاری از سؤالات این مجموعه‌ی مدون، ناظر به شرایط خاص سیاسی کشور در سال‌های 77 تا 82 است که مسائل مختلف داخلی و خارجی را شامل می‌شود. سؤالاتی صریح و غالباً منتقدانه از شیوه‌ی عملکرد نهادهای مختلف سیاسی کشور اعم از قوای سه‌گانه، مجلس خبرگان، شورای نگهبان و...، تهاجم فرهنگی، جمود و تحجر، محدوده‌ی آزادی و جمهوریّت، مباحثی درباره‌ی‌ وضعیت مطبوعات، عدالت اجتماعی و رسیدگی به دارایی‌های دولتمردان، اولویت‌های سیاسی و فرهنگی برای دانشگاه و دانشجو، وضعیت پیشرفت علمی کشور، دلایل عدم مذاکره مستقیم با آمریکا و... .

جدای از دردِدل‌ها و تقاضای نصیحت و رهنمود در زمینه‌های مختلف، یکی از خواندنی‌ترین بخش‌های این مجموعه مربوط به پرسش‌های دانشجویان از زندگی خصوصی و علایق علمی، هنری و رفتاری معظّمٌ‌له و مواضع و نظرات شخصی ایشان درباره‌ی برخی مسائل سیاسی و فرهنگی است.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب که در همان تورق نخست و مرور عناوین مطالب آن به چشم می‌آید، آزادی و احساس امنیت دانشجویان در طرح پرسش‌های متنوع سیاسی، و فرهنگی و حتی زندگی شخصی مقام معظّم رهبری است.

«پرسش و پاسخ» را از دو زاویه‌ی مهم می‌توان مورد تأمل قرار داد: نخست گونه‌شناسی سؤالات و دغدغه‌های جوانان دانشجو در زمینه‌های مختلف و دوم، از زاویه‌ی پاسخ‌های رهبر فرزانه‌ی انقلاب؛ چه از حیث بار معرفتی، چه از حیث آشنایی با مواضع رهبر انقلاب درباره‌ی مسائل ریز اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، چه از نظر شیوه‌ی پاسخ دادن و حسن سلوک ایشان و چه از لحاظ رعایت اخلاق و عدالت.

در نگاهی کلی، سنخ پرسش‌های مطرح شده در این مجموعه را می‌توان در چند عنوان کلی گنجاند که در ذیل هر عنوان مسائل و دغدغه‌های متعدّد جوانان دانشجو مطرح شده است که البته بسیاری از این مباحث باهمدیگر هم‌پوشانی دارند. مهم‌ترین عناوین پرسش‌های دانشجویان را می‌توان به حوزه‌های فرهنگی (مباحث کلی حوزه‌ی فرهنگ، جوانان، سبک زندگی، مطبوعات، ادبیّات و هنر،...)، اقتصادی- اجتماعی، سیاسی، زندگی شخصی رهبر معظّم انقلاب، مسائل بین‌الملل، نظام و انقلاب و مسائل متفرقه تقسیم کرد.

مسائل فرهنگی

بخش قابل توجهی از پرسش‌های مطرح شده از سوی دانشجویان به ساحت‌های و حوزه‌های فرهنگی (ارزیابی کارکرد نهادهای فرهنگی، جوانان، تهاجم فرهنگی، سبک زندگی، مطبوعات، ادبیّات و هنر و...) اختصاص یافته است.

الف) مباحث کلی: در کنار اشاره به بخشی از مشکلات مصداقی فرهنگی در دانشگاه‌ها، راه مقابله با جمود و تحجّر در حوزه‌ی فرهنگ، آسیب‌شناسی تولیدات فرهنگی، علت کارکرد ناموفق دستگاه‌های فرهنگی، اولویت‌های سیاسی- فرهنگی برای دانشگاه و دانشجویان و... از جمله مباحثی هستند که در حوزه‌ی کلی فرهنگ مطرح شده‌اند.

رهبر معظّم انقلاب در پاسخ به پرسش دانشجویی درباره‌ی «علت کارکرد ناموفق دستگاه‌های فرهنگی»، ضمن تأکید بر در نظر گرفتن کارکردهای موفق این دستگاه‌ها در کنار کاستی‌ها فرموده‌اند: «آنجاهایی که بی‌موفقیتی بوده، ناشی بوده از یکی از دو سه عامل: یا کم‌کاری بوده، یا کم‌ابتکاری بوده، یا گزینش‌های انسانی کارآمدشان کم بوده، یا در مقابل امواج فرهنگیِ غربی تسلیم بودند؛ اینها مربوط می‌شود به مدیریت‌های ضعیف». (پرسش 148، ص 356)

ب) جوانان: رهبر معظّم انقلاب اسلامی، از سال‌های دور، از دوران قبل از انقلاب تاکنون همیشه ارتباط صمیمی و تأثیرگذار با جوانان اهل علم اعم از دانشجو و طلبه داشته‌اند و مسؤولان را نیز به به این ارتباط و پاسخگویی به سؤالات و نیازهای ایشان ترغیب و تکلیف کرده‌اند که وجه مهمی از علاقه‌ی ایشان به ارتباط با این قشر، در همین برگزاری جلسات صمیمی پرسش و پاسخ سالانه با آنان نمود می‌یابد.

بخش قابل توجهی از مطالب «پرسش و پاسخ» به مسائل و مباحث مرتبط با جوانان اختصاص یافته است؛ در ذیل عناوینی چون: احساس و نگاه مقام معظّم رهبری به جوانان، شخصیّت و خصوصیّات جوان مسلمان، نگاه و عملکرد رهبر انقلاب در سپردن مسئولیت‌ها به جوانان، تسهیلات برای اشتغال و ازدواج جوانان، محدوده‌ی مجاز نوگرایی و نوجویی جوانان در جمهوری اسلامی، راه حلی برای برقراری پیوند میان نسل جوان و دین و... .

ج) تهاجم فرهنگی: نگرانی‌های دانشجویان از مسأله‌ی تهاجم فرهنگی بخشی از مباحث حوزه‌ی فرهنگ «پرسش و پاسخ» را در خود جای داده است. تقاضای توصیه و اظهار نظر از رهبر معظّم انقلاب درباره‌ی راه حلّ علمی و کارگشا در مقابله با تهاجم فرهنگی، موضوعی است که دانشجویان در چندین مجال با تعابیر متفاوت بدان پرداخته‌اند. گاهی نیز مسائل این حوزه به صورت مصداقی مطرح شده‌اند؛ مانند معضل گسترش بدحجابی، نمایش و فروش تصاویر و موسیقی مبتذل در فروشگاه‌ها و... .

د) مطبوعات: با توجه به این‌که مطالب «پرسش و پاسخ» مربوط به 9 دیدار رهبر معظّم انقلاب با دانشجویان در بازه‌ی زمانی سال‌های 76 تا 82 و متأثر از افراط و تفریط‌های محافل سیاسی و مطبوعاتی آن زمان است، بخشی از عناوین مطالب این اثر به موضوع مطبوعات اختصاص یافته است که از جمله‌ی آنها می‌توان به نظر مقام معظّم رهبری درباره‌ی فضای مطبوعات کشور، ویژگی‌ها و مصداق روزنامه‌ی خوب از نظر ایشان و نظر معظّمٌ‌له درباره‌ی برخورد قضایی با مطبوعات اشاره کرد.

ه) سبک زندگی: بخشی از مطالب مطرح شده در پرسش و پاسخ، مباحث پراکنده‌ای است که به نوعی می‌توان آنها را در ذیل مفهوم گسترده‌ی سبک زندگی جای داد. نحوه‌ی الگوگیری دختران دانشجو از زندگانی حضرت زهرا(س)، نحو‌ه‌ی برخورد با نوگرایی و آثار آن در زمینه‌های مختلف از جمله پوشش و آرایش، وضعیت حجاب و روابط دختران و پسران و... از آن جمله است.

و) مباحث دیگر: در برخی از عناوین مطالب کتاب نیز مطالب پراکنده‌ی متفرقه‌ای مربوط به حوزه‌های دیگر فرهنگ، مانند دفاع مقدس، ادبیات و هنر مطرح شده است.

مسائل اجتماعی-اقتصادی:

عدالت اجتماعي ازآرمان‌هاي مقدّس اسلام است و شاید بیشترین حجم و تعداد پرسش‌های مطرح شده‌ی دانشجویان در محضر رهبر انقلاب، به نوعی (به‌صورت کلی یا مصداقی) شامل مباحث مربوط به عدالت اجتماعی و اقتصادی و رفع فقر و تبعیض و فساد باشد و این مسئله خود حاکی از روحیه‌ی آرمانخواه، متعهد و مبارز این قشر است.

فضای پرسش‌ها متأثر از شرایط سیاسی آن روزهای کشور  است. دانشجویان در پرسش‌های خود از شیوه‌ی رسیدگی به مشکلات معیشتی مردم، تشدید فاصله‌ی طبقاتی، دنیازدگی و اشرافی‌گری برخی مسؤولان، دلایل عدم جدیت نهادها و قوای کشور در مبارزه با مفاسد اقتصادی، معضلات مربوط به مسائلی چون فساد اداری، بیکاری  و... گلایه دارند و گله‌های خود را حتی بعضاً با نام بردن از برخی از مسؤولان و انتقاد از آنان بیان می‌کنند.

رهبر معظّم انقلاب ضمن تأیید نگرانی‌های آرمان‌خواهانه جوانان دانشجو، به تبیین چگونگی ایجاد این مشکلات و شیوه‌ی حل آنها می‌پردازند و البته هشدار می‌دهند که در تحلیل‌ها از بزرگ‌نمایی و سیاه‌نمایی مسائل کشور خودداری شود. همچنین در پاسخ به پرسش‌های صریح و رکِ برخی از جوانانی که خواستار موضع‌گیری صریح معظّمٌ‌له درباره‌ی اشخاص و گروه‌های خاصی هستند، هیچ‌گاه اسامی خاص را (چه به نیکی و چه به بدی) ذکر نمی‌کنند تا در باب غائبان رعایت انصاف و عدالت شود.

ضرورت رسیدگی به دارایی‌های دولتمردان و مسؤولان،  امکان اسلامی شدن اقتصاد و راه حل علمی مشکلات اقتصادی کشور، نحوه‌ی برخورد با مسؤولان دنیازده، دلیل تأکید رهبر انقلاب بر مبارزه با فقر و فساد و تبعیض در سال‌های اخیر و برنامه‌ی ایشان برای این امر مهم، دلایل عدم توجه و عمل به رهنمودهای معظّمٌ‌له در زمینه عدالت اجتماعی، میزان رضایت ایشان از اقدامات سه قوه در مبارزه با مفاسد اقتصادی و... از دیگر مباحث مهمی هستند که در ذیل دغدغه‌های دانشجویان در زمینه‌های اقتصادی- اجتماعی  مطرح شده‌اند.

یکی از پرسش و پاسخ‌های جالب این حوزه، پاسخ صمیمانه و در عین حال صریح ایشان به پرسش دانشجویی است که از «دلیل عدم برخورد مقام معظّم رهبری با تخلّفات مسؤولان منصوب از جانب ایشان» پرسیده است: «اگر بنده کسی را منصوب کرده باشم... بعد در او عیبی ببینم، از قبیل همین مفاسد اقتصادی، بدون تردید با او مماشات نمی‌کنم و او را کنار می‌گذارم؛ منتها معلوم نیست آنچه که نسبت به آن شخص گفته شده، حقیقتاً همان چیزی باشد که هست. ...به هر حال بنده تحمّل نمی‌کنم فساد را در آن کسی که به بنده انتصاب دارد». (پرسش 190،ص412)

مسائل سیاسی

شاید بیشترین عناوین پرسش‌های مطرح شده از سوی دانشجویان مربوط به مسائل سیاسی باشد. طبیعتاً بخش زیادی از سؤالات مربوط به این حوزه، ناظر به شرایط و وقایع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور طی سال‌های 76 تا 82 است و دانشجویان در سؤالاتی صریح و غالباً منتقدانه از شیوه‌ی عملکرد نهادهای مختلف سیاسی کشور اعم از قوای سه‌گانه، مجلس خبرگان، شورای نگهبان، محدوده‌ی آزادی و جمهوریت و مانند آن می‌پرسند و می‌خواهند موضع صریح رهبر انقلاب را درباره‌ی این مسائل و حتی بعضاً اشخاص و گرو‌ه‌ها بدانند. ایشان نیز چنان‌که گفته شد برای رعایت اخلاق و عدالت و حفظ حریم اشخاص، هیچ‌گاه اسامی خاص را (چه به نیکی و چه به بدی) ذکر نمی‌کنند.

موضوعاتی چون حضور بسیج در دانشگاه‌ها، وضعیت آزادی در کشور، جامعه مدنی، احزاب و شوراها، ولایت فقیه، عملکرد قوای سه‌گانه، انتخابات مجلس خبرگان، آینده جهت و فعالیت سیاسی دانشجویان، عملکرد شورای نگهبان، مسائل مربوط به نهاد نمایندگی مقام معظّم رهبری در دانشگاه‌ها، محدوده‌ی آزادی و جمهوریّت، مرزهای دقیق مصلحت‌اندیشی و مصلحت‌کاری در جامعه، وضعیت انتقاد در جامعه، جایگاه دادگاه ویژه‌ی روحانیت، حمایت رهبری از دولت‌ها، معیار تشخیص مرز اصول و سلایق، دلیل مصونیّت آهنین برخی در برابر قانون، حدود و خط قرمز در جنبش عدالتخواهی دانشجویان، خطرات تهدیدکننده خواص در جامعه، ارزیابی رهبر انقلاب از برخی جریانات سیاسی و... از خواندنی‌های مربوط به این بخش هستند.

در فرازی از رهنمودهای ایشان به جوانان در خصوص افراط و تفریط موجود در موضع‌گیری‌های سیاسی آمده است: «از اختلاف سليقه خيلي نبايد ترسيد. اختلاف سليقه چيز بدي نيست و اشكالي هم ندارد كه حالا كه مثلاً دو سليقه‌ی سياسي وجود دارد، يك جوان به اين سليقه معتقد باشد، ديگري به آن سليقه. آن چيزي كه مضر است، اقدام بي‌فكر و بي‌مطالعه و تصميم‌گيري‌هاي سريع و جوشي شدن و بي‌مطالعه كار كردن است. من جوانان عزيز را از اين حالت بر حذر مي‌دارم». (پرسش 7،ص23)

دانشگاه و دانشجو

همچنان‌که از عنوان کتاب پیداست، «پرسش و پاسخ» شامل پاسخ‌های رهبر معظّم انقلاب اسلامی به 266 پرسش دانشجویی است و طبعاً بخش قابل توجهی از حجم مطالب این اثر  به بررسی فضای علمی، فرهنگی و سیاسیِ گذشته، حال و آیندۀ دانشگاه و فعالیت‌های دانشجویی اختصاص یافته است.

ملاک و معیار دانشجو و دانشگاه موفق از لسان رهبر انقلاب، چند پرسش درباره‌ی ارزیابی نقش نهاد نمایندگی مقام معظّم رهبری در دانشگاه‌ها، آینده‌ی جهت و فعالیت سیاسی دانشجویان، اولویت‌های سیاسی فرهنگی برای دانشگاه و دانشجویان، رسالت دانشجویان در حوزه‌های مختلف (مناسبات با مسؤولان، در برابر جریان‌های سیاسی و...)، مباحث مربوط به تولید علم و بررسی عوامل پیشرفت‌ها یا رکود علمی، موضوع تسهیلات برای اشتغال و ازدواج دانشجویان، حدود و خط قرمزها در جنبش عدالت‌خواهی دانشجویان، دلیل اسلامی نشدن دانشگاه‌ها پس از دو دهه انقلاب فرهنگی و... از جمله‌ی خواندنی‌های این بخش هستند.

در فرازی از پاسخ معظّمٌ‌له به پرسش دانشجویی که خواستار تشریح ویژگی‌های دانشگاه اسلامی از منظر رهبر انقلاب شده، آمده است: «من به طور خلاصه دانشگاه اسلامی را دانشگاهی می‌دانم که در آن، علم یک ارزش حقیقی است. آدم علم را برای گرده‌ی نانی که از آن طریق می‌شود به دست آورد، تحصیل نمی‌کند... . شما باید علم را دوست بدارید، ارزش بدانید، آن را برای خدا و با نیّت خالص دنبال کنید. ضمناً عزیزان من! باید به تهذیب نفس بپردازید و بنیان‌های اخلاقی را در خودتان تقویت کنید. برای یک کشور، عالم و محقّق و پژوهشگر و نابغه، ثروت خیلی بزرگی است؛ اما به شرط این‌که در او بنیان‌های اخلاقی استوار باشد؛ وجدان اخلاقی زنده باشد، والّا آن علم به درد نمی‌خورد». (پرسش 49، ص91)

بخشی از مطالب این اثر نیز درباره‌ی مسائل مربوط به پیوند و ارتباط حوزه و دانشگاه و روحانیت و دانشجوست. راه‌های تقرّب افکار و تلاش‌های حوزه‌ها و دانشگاه‌ها، مسئله‌ی لباس روحانیون دانشجو، دوراهی تحصیل حوزوی یا دانشگاهی و انتقاد از حضور طلبه‌هایی با حداقل سطح معلومات در دانشگاه‌ها، از عناوین مطالب مربوط به این مبحث است.

زندگی خصوصی رهبر معظّم انقلاب

بی‌شک یکی از جذّاب‌ترین و خواندنی‌ترین بخش‌های کتاب «پرسش و پاسخ» به پرسش‌های دانشجویان از وجوه کاملاً شخصی زندگی و مبارزات مقام معظّم رهبری مربوط می‌شود. سؤال از وضعیت جسمانی مقام معظّم رهبری، نحوه‌ی گذران دوران جوانی ایشان، الگوهای دوران جوانی ایشان، شعرای معاصر مورد علاقه‌ی ایشان، طریقه‌ی انتقال نقد و نظرات مسائل کشور به رهبر معظّم انقلاب، راهِ اطلاع دقیق از نظرات و مواضع ایشان و... از جمله موضوعاتی هستند که در این بخش مطرح شده‌اند.

ایشان در پاسخ به دانشجویی که از شعرای معاصر مورد علاقه‎ی ایشان پرسیده‌ است، پس از نام بردن از چهره‌هایی چون امیری فیروزکوهی، رهی معیّری، شهریار، ملک‌الشّعرای بهار، اخوان و نیما، در  فرازی از بیانات خود می‌فرمایند: «کسانی بودند که آن وقت در زمان جوانی ما، جزو اساتید و برجسته‌های شعر نو بودند و به اعتقاد من اینها از خود نیما یوشیج بهتر شعر نو می‌گفتند. اگر چه او شروع‎کننده این راه بود؛ اما به نظر من اینها از او بهتر و پخته‌تر و برجسته‌تر شعر می‌گفتند. البته صفای «نیما یوشیج» را هیچ‌کدامشان نداشتند؛ نه اخوان داشت، و نه آن یکی، دو نفر دیگری که من از ایشان اسم نیاوردم». (پرسش 5، ص 18).

موضوعات دیگر

دسته‌ای از پرسش‌های دانشجویان از رهبر معظّم انقلاب به موضوع نظام و انقلاب اختصاص یافته و در آنها از تحلیل علل وقوع انقلاب اسلامی و ویژگی‌های خاص آن، آینده انقلاب و نظام اسلامی، مباحث مربوط به ولایت فقیه، میزان تحقّق ادعاهای انقلاب و... پرسیده‌اند. در دسته‌ای از پرسش‌ها نیز مسائل حوزه‌ی بین‌الملل موضوع پرسش بوده‌اند که از جمله‌ی آنها می‌توان به پرسش‌هایی از دلیل عدم مذاکره‌ی مستقیم با آمریکا، ارتباطات علمی و اقتصادی با آمریکا، وضعیت عراق و افغانستان، ضرورت تقریب و نقش آن در تحقّق اهداف انقلاب اسلامی و... اشاره کرد.

سبک پاسخ‌گویی رهبر انقلاب به پرسش‌های دانشجویان

علیرضا مختارپور قهرودی در مقدمه‌ای مجمل بر کتاب «پرسش و پاسخ»، سبک پاسخ‌گویی رهبر معظّم انقلاب به پرسش‌های دانشجویان را مرور و برخی از ویژگی‌های بارز این پرسش و پاسخ‌ها و فضای حاکم بر این محافل را برشمرده که از آن جمله است: رعایت اخلاق اسلامی و حریم اشخاص (در پرسش‌های مربوط به اشخاص و گروه‌ها)، تأکید بر حمایت از قوای سه‌گانه و تحلیل دلایل این حمایت، به رسمیت شناختن تفکیک قوا و عدم مداخله در امور هر قوّه، مسئولیت یکسان افراد، مسؤولان و گروه‌ها در برابر قانون، ارائه‌ی تحلیل‌های منصفانه درباره‌ی مسائل کشور به دور از بزرگ‌نمایی و سیاه‌نمایی، به رسمیت شناختن اختلاف سلیقه در مسائل سیاسی اجتماعی، عدم نگرانی از صراحت و رک‌گویی جوانان در ابراز عقیده، استفاده از عنصر نشاط و مزاح، و آزادی احساس امنیت در طرح پرسش‌های متنوع سیاسی-اجتماعی و فرهنگی، حتی از زندگی شخصی و مبارزات مقام معظّم رهبری.