متن تا حاشیه‌ی «شب شاعران بی‌دل» در «شب پانزدهم» و «جمعیّت ارباب وفا»

انتشارات انقلاب اسلامی، تاکنون گزارش مفصلِ مکتوب و مصوّر سه دیدار از مجموعه‌ دیدارهای صمیمانه‌ی شاعران با رهبر انقلاب را که در اواسط ماه رمضان و در شب میلاد امام حسن مجتبی(ع) صورت می‌گیرد، در قالب سه کتاب مستقل با عناوین «شب پانزدهم»، «شب شاعران بی‌دل» و «جمعیّت ارباب وفا» منتشر کرده است.
رهبر معظّم انقلاب اسلامی، هر ساله در یکی از شب‌های مقارن با 15 رمضان، هم‌زمان با ایّام میلاد حضرت امام حسن مجتبی(ع)، با شاعران متعهّد و متعلّق به گفتمان انقلاب اسلامی دیدار می‌کنند. در این دیدار صمیمانه، برخی از اساتید پیشکسوت و شاعران جوان، جدیدترین و بهترین سروده‌های خود را قرائت می‌کنند و معظّمٌ‌له نیز نکات و رهنمودهایی را از منظرهای مختلف زبان، سبک، قالب و محتوای شعری گوشزد می‌کنند.
سنّت حضور رهبر معظّم انقلاب اسلامی در محافل شاعران، محدود و مربوط به چند سال اخیر نیست و معظّمٌ‌له به گواهی بسیاری از شاعران و اهالی فکر و فرهنگ، از دوران پیش از ریاست جمهوری با حضور در محافل شعری، به عنوان یکی از طرفداران انجمن‌های ادبی شهره‌اند. این موضوع را در نامه‌ها یا خاطرات برخی از شاعران بزرگ معاصر، مانند مهدی اخوان ثالث و امیری فیروزکوهی به‌وضوح می‌توان دید.
نگاه معظّم‌ٌله به شعر و اهتمام ایشان به این مقوله، به اعتقاد بسیاری از کارشناسان و اهل فن، نگاهی دقیق و تعقلی و تحلیلی است و نه تفنّنی؛ از این رو، بیانات و اشارات ایشان در باب وجوه متعدّد شعر، در حقیقت نقشه‌ی راهی است که فضای کلّی حوزه‌ی شعر و ادبیات کشور، و افق‌های پیش روی شاعران و مخاطبان شعر امروز را ترسیم می‌کند.
انتشارات انقلاب اسلامی، وابسته به دفتر حفظ ونشر آثار مقام معظّم رهبری، تاکنون گزارش مفصلِ مکتوب و مصوّر سه دیدار از این مجموعه‌ دیدارها را که در ماه رمضان سال‌های 88، 89 و 90 صورت گرفته، در قالب سه کتاب مستقل، منتشر کرده و در اختیار علاقه‌مندان به فرهنگ و ادب قرار داده است.
شب پانزدهــم
کتاب «شب پانزدهم» نخستین تلاش انتشارات انقلاب اسلامی برای بازنمایی مکتوبِ دیدار شاعران با رهبر معظّم انقلاب در نیمه‌ی رمضان سال 88 (1430 هـ.ق) و گزارش کاملی از این دیدار است که از این منظر، حسن مطلعی برای دیگر آثار محسوب می‌شود. کتاب، شامل گزارشی مفصّل از قرائت سروده‌های20 شاعر، و نکات و اشارات رهبر انقلاب در باب اشعار آنان، و سرانجام مشروح بیانات معظّم‌ٌله در پایان مجلس است. مطالب این اثر، بی‌کم و کاست، و تنها در پاره‌ای موارد بنا بر ضرورت ویرایش، تغییر یافته و از ظاهر و فحوای کلام، و نیز از ذکر جزئیاتی چون سخنان مجری، صلوات حاضران و... پیداست که کتاب با کمترین تغییرات در متن دیدار، گردآوری شده است.
این دیدار، به‌ویژه از آن حیث حائز اهمیت بود که با ایّام فتنه‌ی پیچیده‌ی سال 88 مصادف شده بود؛ واقعه‌ای که در آن، عده‌ای با وارونه جلوه دادن واقعیّات و با نیرنگ و اتّهام تقلّب، حماسه‌ی عظیم و باشکوه حضور مردم در انتخابات دهم ریاست جمهوری را به کام آنان تلخ کردند. دیدار رهبر معظّم انقلاب اسلامی با شاعران، اندک‌زمانی پس از خطبه‌ی تاریخی ایشان در نماز جمعه‌ی دانشگاه تهران بود.
«شب پانزدهم»، نشان‌دهنده‌ی پاره‌ای از دغدغه‌ها و احساس مسئولیت‌های شاعران متعهّد به انقلاب و آرمان‌های آن در بحبوحه‌ی حوادث سال 88 است و برخی از شاعران در این جلسه، برای تنویر افکار عمومی و زدودن غبار شبهه از سیمای حقیقی انقلاب، شعر خود را ناظر به حوادث آن روزها و نشان دادن کینه‌توزی دشمن و نقش او در پشت‌پرده‌ی این فتنه‌ی پیچیده سروده‌اند. بهترین نمونه‌ی این دست از سروده‌ها، قصیده‌ی بلند و شورانگیز مرتضی امیری اسفندقه بود که تحسین رهبر انقلاب را برانگیخت و معظّم‌له آن را «قصیده‌ای خوب و قوی و خوش‌مضمون» توصیف کردند. شاعر در این قصیده‌ی بلند، نزاع میان احزاب و اشخاص ملّت را تنها به نفع دشمنان این ملّت و خاری بر پیکر میهن معرفی می‌کند:
ایران من! بلات مهل بر سر آورند   
مگذار در تو، اجنبیان سر برآورند
در تو مباد! میهن مستان و راستان   
تزویر را به تخت به زور زر آورند
چیزی نمانده است که فرزندهای تو   
از بس شلوغ حوصله ات را سر آورند...
شاعر در ابیاتی از سروده‌ی خود، با هشدار به بدخواهان ملّت و مملکت، حضور حماسی مردم را امری فراتر از انتخابات برمی‌شمارد:   
مردم نیامدند که بر روی دست‌ها   
از حجم سبز، دسته گل پرپر آورند
مردم نیامدند که از انفجار سرخ   
از خون عاشقان وطن ساغر آورند
مردم نیامدند خدا را عوض کنند   
مردم نیامدند که پیغمبر آورند
مردم نیامدند دو دسته شوند و باز   
حمله به هم به دمدمه، سر تا سر آورند ...
از دیگر سروده‌های قرائت شده با این موضوع و مضمون، شعری است از قادر طهماسبی (فرید) که او نیز در غزلی به این موضوع پرداخته است؛ با مطلع:
ز چشم بسته هلا! مُهر خواب بردارید   
به دفع فتنه، قدم با شتاب بردارید...
در ابتدای جلسه، مطابق معمول پیشکسوتان شعرخوانی کرده‌اند: مرحوم مشفق کاشانی (با غزلی درباره امام رضا علیه‌السّلام)، علی معلم دامغانی (با «از زبان حر») و علی موسوی گرمارودی (با «علم لدنّی» درباره‌ی امام جواد علیه‌السلام). در ادامه جوانترهایی چون محمدحسین جعفریان، سعید بیابانکی(شعر طنز)، عبدالرحیم سعیدی راد، غلامرضا طریقتی، محمدمهدی سیّار، عبّاس شاه‌زیدی، محمد حسن‌زاده لیله‌کوهی، مهدی مظاهری، هاشم کرونی، غلامرضا کافی، سیّدمحمدجواد شرافت، کبری موسوی، سیّده صدّیقه عظیمی‌نیا، مژگان عباسلو، سارا حیدری و دیگران، با موضوعات و مضامین آیینی و اجتماعی شعرخوانی کرده‌اند. در بخش انتهایی جلسه نیز شاعران نام‌آشنایی چون یوسفعلی میرشکاک، محمدجواد محبت، علی انسانی، ولی‌الله کلامی زنجانی (با سروده‌ای به زبان آذری) و سرانجام غلامعلی حداد عادل، سروده‌های خود را قرائت کرده‌اند.
پس از شعرخوانی شاعران حاضر در جلسه، رهبر معظّم انقلاب اسلامی در این دیدار سخنان مهمی ایراد فرموده‌اند. تأکید بر رشد تحسین‌برانگیز شعرِ مجموعه‌‌‌‌‌‌‌ی شاعران انقلاب نسبت به سال‌های قبل، اشاره به رویش‌های جدید و گسترده در شعر انقلاب، تشریح برخی از مختصّات شعر متعهّد و انقلابی، وظایف اهالی فرهنگ و به‌ویژه شاعران در مواجهه با بحران‌ها و حوادث فتنه‌گون، تأکید بر شأن والای فرهنگ نسبت به سیاست، نقش انقلاب عظیم اسلامی در شکوفایی فرهنگی کشور، ویژگی‌های جنگ نرم دشمن و راهکارهای فرهنگی و هنری مواجهه با آن و ...، برخی از مهم‌ترین عناوین محورهای بیانات معظّمٌ‌له در این جلسه بوده‌اند.
شب شاعران بیدل
دوّمین اثری که با همین محتوا و مضمون از سوی انتشارات انقلاب اسلامی منتشر شده، گزارش کاملِ شب شعر شاعران در محضر رهبر انقلاب در رمضان سال 89 است که در آن، 30 شاعر سروده‌هاي خود را در قالب‌های مختلف و در مضامين ديني، اجتماعي، حماسي و اخلاقي قرائت كرده‌اند.
بعد از رمضانیه ی قزوه، به عنوان مجری در ابتدای مراسم، دور شعرخوانی از پیشکسوتانی چون علی معلم دامغانی، سیّدعلی موسوی گرمارودی، یوسفعلی میرشکاک، زکریّا اخلاقی، سیمین‌دخت وحیدی و غلامعلی حداد عادل آغاز می‌شود و با سروده‌هایی از شاعران جوان‌تر مانند فاضل نظری، ناصر فیض (با طنزِ «با سر آمد علیرضا قزوه...»)، محمود حبیبی کسبی، محمدحسین انصاری‌نژاد، علی داوودی، پونه نکویی، افشین علا، فاطمه نانی‌زاد، سپیده فلاح‌فر، فرشته خدابنده، هادی سعیدی کیاسری، هادی حسنی، حسین جنّتی، سینا علی‌محمدی و دیگران، ادامه می‌یابد تا این مجلس نیز همانند دیدارهای گذشته مجالی برای معرفی بیشتر شاعران جوان و باانگیزه باشد.
احد ده‌بزرگی (با یک مثنوی‌ به لهجه شیرازی برای حضرت شاهچراغ)، قادر طهماسبی متخلص به «فرید»، محمدباقر کلاهی اهری، عفّت شریعتی کوهبنانی، ناصر فیض، علی‌اکبر صادقی رشاد، محمدعلی جوشایی و سرانجام حجت‌الاسلام و المسلمین محمدی گلپایگانی، دیگر حاضرانی هستند که شعر خود را در این دیدار قرائت می‌کنند و اشعار بسیاری از این شاعران پیشکسوت و جوان در قالب‌های غزل، مثنوی و قطعه، با مضامین عاشقانه و آیینی، مورد توجّه و تحسین رهبر انقلاب قرار می‌گیرد.
طی چندین سالی که شب شعر رمضان به سنّتی سالانه تبدیل شده، اشعار آذری با لهجه و لحن شیرین شاعران آذری‌زبان - تقریباً همیشه - پای ثابت این مجالس بوده است که همواره مورد تفقّد رهبر انقلاب هم قرار گرفته است. شعر آذری خوانده شده در محفل «شب شاعران بی‌دل» متعلق به ولی‌الله کلامی، شاعر نام‌آشنای آیینی کشور است که در سروده‌ی خود با تأکید بر ضرورت کنار گذاشتن اختلافات درونی و حزبی و اتّحاد حول محور آرمان‌های انقلاب و ولایت فقیه، بر لزوم هوشیاری جبهه‌ی مقاومت در برابر دنیای استکبار تأکید می‌کند؛ سروده‌ای که با تحسین رهبر انقلاب مواجه می‌شود و ایشان آن را با تعبیر «حرف‌های درست، شعر خوب» توصیف می‌کنند.
در پایان این جلسه، مشروح سخنان بسیار مهمّ مقام معظّم رهبري در تشریح حركت كاملاً رو به رشد و در حال كمال دوره‌ی جديد شعر در ايران گنجانده شده است. ایشان در فقراتی از بیاناتشان بر ضرورت ايجاد انجمن‌هاي ادبي و نیز ضرورت حمايت از شعر و انجمن‌هاي ادبي از سوي وزارت ارشاد، حوزه هنري و شاعران پيشكسوت تأكيد كرده‌اند. در بخشی از بیانات معظّم‌ٌله آمده است: «طبع شعر و شاعري، عطيه‌ی بزرگ‌ الهي و نعمت برجسته خداوند است و قابل مقايسه با نعمت‌هاي ظاهري نيست؛ لذا شايسته است شاعر، اين قريحه و استعداد را در جايي كه خداوند متعال توقّع دارد، به كار بگيرد... استفاده از شعر در راه احساسات و عواطف انساني اجتناب‌ناپذير است؛ اما علاوه بر مضامين ديني بايد سهمي هم براي جامعه و مهم‌ترين مسائل انقلاب و كشور قرار داد.»
رعايت عفاف در بيان عواطف از دیگر تأکیدات مهم رهبر معظّم انقلاب در این جلسه است. ایشان خطاب به شاعران فرموده‌اند: «آن‌جایی که به مسائل دل و عواطف و اینها می‌پردازید، حدّ نگه دارید؛ یعنی آن حالت عفاف و حجاب را حفظ کنید...». معظّم‌له در ادامه با اشاراتی گذرا به وضعیت فرهنگی دوران طاغوت و به تعبیر ایشان «زمانه‌ی واقعیّات تلخ و زشت و مستهجن که گوشه‌ای از آن هم در شعر بعضی از شعرای آن روز خودش را نشان داده بود»،  نکات جالبی درباره‌ی شعر فروغ فرخ‌زاد مطرح کرده‌اند. پایان‌بخش سخنان رهبر فرزانه‌ی انقلاب در این جلسه، نکاتی در باب شعرهايي است كه در آنها نشانه‌ی اضطراب و حيرت ديده مي‌شود. به فرموده‌ی ایشان، «وجود اين دغدغه در شعر برخي جوانان مقدّس است؛ اما بايد با تقويت مباني فكري و معرفتي، اين حيرت و اضطراب را از بين برد...». ایشان همچنین تأکید کرده‌اند که نبايد شعر به گونه‌اي باشد كه حتي انسان‌هاي مأنوس با شعر نتوانند آن را بفهمند و مخاطب را در حيرت فرو ببرد، اين مسئله نقص شعر محسوب مي‌شود.
جمعیّت ارباب وفا
سومین و جدیدترین اثری که انتشارات انقلاب اسلامی در باب این موضوع منتشر کرده، گزارش دیدار جمعی از شاعران با رهبر فرزانه‌ی انقلاب را در 14 رمضان 1432 (چهارم مردادماه 1390) با عنوان «جمعیّت ارباب وفا» است. نام کتاب از بیتی گرفته شده که معظّم‌له در مطلع بیاناتشان آن را قرائت کرده‌اند: «جمعیّت ارباب وفا نگسلد از هم/ این سلسله تا روز جزا نگسلد از هم».
محتوای کتاب شامل 3 بخش کلی است: نخست، اشعار شاعران به همراه نظرات رهبر انقلاب درباره‌‌ی آنهاست؛ در این کتاب، اشعاری از 26 شاعر فارسی‌زبان ایرانی و خارجی در قالب‌های شعری مختلف شعری، از قصیده و غزل گرفته تا رباعی و ترانه درج شده است. بخش دوّم شامل بیانات و نکات ارزشمند رهبر معظّم انقلاب در این محفل ارجمند است و بخش سوّم نیز شامل زندگی‌نامه شاعران به ضمیمه‌ی تصاویری از این دیدار است.
نخستین اثر این مجموعه، ترانه‌ای است از علی معلّم دامغانی، شاعر برجسته‌ی معاصر، که پس از سخنان مجری جلسه (علیرضا قزوه) آن را قرائت می‌کند. مضمون ترانه، شرح درد انسان خسته‌ و درمانده‌‌‌ی امروز است که جادوزده‌ی شب شده و با طلوع طلعت خورشید، شبش روز نورانی خواهد شد. ترانه، با تحسین رهبر انقلاب همراه می‌شود و استناد ایشان به مصرعی از عماد خراسانی: «تو یک ترانه سر کنی از آن ترانه‌ها».
دوّمین اثر، قصیده‌ای از علی موسوی گرمارودی، از دیگر اساتید پیشکسوت شعر معاصر است، در ستایش سعدی و صفای بوستان و گلستان و غزل او. سوّمین بخش از اشعار این مجموعه به رباعی‎هایی فاخر و به تعبیر رهبر معظّم انقلاب، «خوش‌لفظ و خوش‌مضمون» از شاعر جوان، میلاد عرفان‌پور اختصاص یافته است. این رباعی‌ها که در چند مورد، تحسین رهبر انقلاب را برانگیخته، مربوط به موضوعات و ارزش‌های دینی و معنوی، از توحید و امامت تا ظهور منجی و حجاب و... است. رباعیِ با موضوعِ حجاب، از رباعیات فاخری است که در این محفل خوانده شده است:
نارس بودی حیا شکوفایت کرد   
ایمان تو نامدار دنیایت کرد
یک سکّه‌ی بی‌رواج بودی ای ماه!   
این چادر شب بود که زیبایت کرد
بخش اعظم اشعار موجود در کتاب «جمعیّت ارباب وفا» به غزلیّاتی از شاعران پیشکسوت و جوان اختصاص یافته که بعضاً مورد تحسین رهبر انقلاب هم قرار گرفته‌اند؛ غزلیّاتی خواندنی از غلامعلی حدّاد عادل، سیدعلی شکراللّهی، محمد رمضانی فرخانی، پروانه نجاتی، راضیه رجایی، مهری جهانگیری، خدیجه رحیمی، مهدی مظاهری، زهره نارنجی و دیگران. در این میان، مضمون سه سروده‌ی زیبا درباره برخی از زوایای حیات بزرگترین زوج خلقت، یعنی امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهم السلام است؛ غزل‌هایی از حجّت‌الاسلام و المسلمین محمدی گلپایگانی، حجّت‌الاسلام فضل‌الله قدسی (شاعر و عالم دینی افغانستانی) و غزلی زیبا به زبان آذری از علی شهودی.
جلسات شعرخوانی در محضر رهبر انقلاب از همان دوران ریاست جمهوری ایشان، با حضور تعدادی از شاعران فارسی‌‌زبان از کشورهای مختلف، به‌خصوص افغانستان، برگزار می‌شد. این سنّت در چند سال اخیر ابعاد گسترده‌تری به خود گرفته و علاوه بر شاعران فارسی‌زبان از افغانستان و تاجیکستان، سرایندگانی از هند، پاکستان و... نیز در این محفل ارجمند حضور فعّالی دارند. در این دیدار نیز چندین شاعر افغانستانی و تاجیک حضور دارند و پنج تن از آنان شعرخوانی کرده‌اند که اشعارشان در این مجموعه گنجانده شده و رهبری معظّم انقلاب آنان را تحسین کرده‌اند.
محمّدعلی عجمی (شاعر و پژوهشگر تاجیک)، ابراهیم امینی (شاعر جوان افغانستانی)، سیدابوطالب مظفّری (از پیشگامان شعر مهاجرت افغانستان) هر یک اشعاری با مضامین آیینی و انقلابی در این محفل قرائت کرده‌اند. از میان اشعار شاعران برون‌مرزی خوانده شده در این مجلس، شعر محمدکاظم کاظمی، چهره‌ی نام‌آشنای ادب فارسی و عضو دائم فرهنگستان ادب فارسی، جلوه و جاذبه‌ی ویژه‌ای دارد. کاظمی این‌بار شعرِ طنز گفته است. «پهلوان 1390»، غزلی قوی، اما تلخ از اوضاع افغانستان در سایه‌ی داستانهای شاهنامه است، با مطلع «پهلوانان شهر جادوییم، گام بر آهن مذاب زدیم...» و مقطع «... ما سیاووشهای نابغه‌ایم، کرم ضدّ آفتاب زدیم». رهبر انقلاب ضمن تحسین این شعر طنز آن را «خیلی قوی و خوب» توصیف کرده‌اند.
از جمله سروده‌های خواندنی دیگری که در این اثر گنجانده شده، می‌توان به غزلی کلاسیک از غلامحسین یوسفی بیرجندی متخلص به «ناقوس» و غزلی مصطفی محدّثی خراسانی اشاره کرد که در پاسخ به مطروحه‌ی رهبر معظّم انقلاب، «رندانه آخر ربودی جامی ز میخانه‌ی دل/ خونین چو برگ شقایق، رنگین چو افسانه‌ی دل» سروده است.
سجّاد سامانیِ 19 ساله، جوان‌ترین شاعری است که شعرش در این اثر درج شده است. او برگزیده‌ی شعر جشنواره‌ی شعر دانش‌آموزی است و غزل کوتاه او نیز تحسین رهبر انقلاب را برمی‌انگیزد، به‌ویژه آنجا که به این بیت می‌رسد: «بس که دنبال تو گشتم شهره‌ی عالم شدم/ سربلندم کرده خوشبختانه سرگردانیم». سروده‌ی علی‌محمد مؤدب، با موضوع بیداری اسلامی در بحرین، و شعری از شاعر پیشکسوت کرمانشاهی، محمدجواد محبّت درباره‌ی انقلاب اسلامی، از دیگر اشعار خواندنی ثبت شده در این مجموعه هستند. غزلی زیبا از فاضل نظری، غزل‌سرای نام‌‌آشنا و جوان کشور، آخرین شعرِ درج شده در این کتاب است که تحسین رهبر معظّم انقلاب را برمی‌انگیزد؛ با این مطلع و ردّالمطلع: «پلنگ سنگی دروازه‌های بسته‌ی شهرم».
مانند دیگر جلسات، حسن ختام این محفل شعر و شعور، به بیانات گرانقدر رهبر انقلاب اختصاص یافته است. ایشان با ابراز خرسندی از تداوم این جمع دیرپا، بیتی می‌خوانند که ایهام دارد و متضمّن دو معنای دعایی و خبری است و وجه تسمیه‌ی کتاب نیز همین بیت است: «جمعیّت ارباب وفا نگسلد از هم/ این سلسله تا روز جزا نگسلد از هم».
معظّم‌له در بیاناتشان با تأکید بر پیشرفت محسوس جریان شعر در کشور تصریح می‌کنند که از جهاتی می‌توان بین شعر امروز کشور و دوران رواج و شکوفایی سبک هندی، شباهت‌هایی یافت: نخستین شباهت مربوط به کمیّت شاعر است. همان‌گونه که در آن دوران 200 ساله، تعداد شاعران خوب مانند صائب، کلیم، محمدجان قدسی، بیدل، نظیری نیشابوری، سلیم تهرانی، طالب آملی و... شگفت‌آور است، امروز نیز به برکت انقلاب، تعداد شاعران از لحاظ کمیّت بسیار پیشرفت داشته و شبیه همان دوره‌ی 200 ساله است. دومین شباهت دوران ما و آن دوران 200 ساله از منظر مقام معظّم رهبری، نوآوری در مضمون است و شاعران امروز علاوه بر کلام پخته و سنجیده و الفاظ استوار، از حیث نوآوری در مضمون نیز توفیقات بسیاری کسب کرده‌اند.
رهبر معظّم انقلاب همچنین در این جمع تأکید کرده‌اند که ملّت ایران پس از انقلاب، الگو و اسوه‌ی‌ بسیاری از ملّت‌ها شده‌اند و عمل به لوازم این اسوه‌گی، منوط به عمق بخشیدن به معرفت دینی و اسلامی است. «شاعر زمان ما به معرفت دینی عمیق احتیاج دارد» و «ائمّه‌ی شعر» و «پیامبران شعر فارسی»، کسانی مانند فردوسی، سعدی، مولوی، جامی، صائب و بیدل، همگی از معارف دینی عمیقی برخوردار بوده‌اند و شاعران امروز نیز باید معرفت دینی خود را البتّه «به شکل فنی و علمی‌اش، نه شکل ذوقی و من درآوردی» ارتقاء دهند.
تأکید بر حفظ هویت و گفتمان اصلی انقلاب اسلامی شعر انقلاب، آخرین محور از بیانات رهبر فرزانه‌ی انقلاب در این دیدار است. از نگاه ایشان، «شعر انقلاب متصدّی، مباشر و میاندار ارائه‌ی گفتمان انقلاب اسلامی است» و شاعران باید مراقب حفظ آن هویت و گفتمان اصلی انقلاب باشند و مراقب باشند که این گفتمان، مغلوب تألمات شاعرانه‌ی شاعران نسبت به مسائل نشود. آنان باید مراقب باشند زبانشان با کسانی که به اصل این گفتمان اعتراض دارند، یکی نشود و دل به تحسین آنان و محافلشان نبندند.
در بخش پایانی هر سه کتابِ «شب پانزدهم»، «شب شاعران بی‌دل» و «جمعیّت ارباب وفا»، زندگی‌نامه‌ی مختصر شاعران به ضمیمه‌ی تصاویری زیبا و باکیفیّت از آن محافل درج شده است.