به بهانه حلول ماه خدا یک نکته از هزارمعنیِ «آداب روزه‌داری، احوال روزه‌داران»

مبـــــارک باد آمـــد ماه روزه/رهت‏ خوش باد، ای همراه روزه
دعاها اندرین مه مستجاب است/فلکهـــــــا را بــــدرّد آه روزه
چو یوسف ملک مصر عشق گیرد/کسی کو صبر کرد در چاه روزه
(مولوی، کلیات شمس)

نام «رمضان»، ماه خوبِ خدا موضوعات و وقایعی به ذهن آدمی تداعی می‌کند؛ نزول قرآن، روزه و سحر و افطار، توبه و تهذیب و استغفار، لیلة القدرِ بهتر از هزار ماه، شهادت مولی الموحدین علی مرتضی(ع)، عید عبودیت(فطر) و... و روز قدس که با تدبیر و ابتکار احیاگر اسلام ناب در زمانه ما، امام خمینی(ره) با رمضان پیوند خورده است.
ایزد منان بار دیگر بر زمینیان منت نهاده و آنان را موفق به درک ضیافت آسمانی خود کرده است تا با بريدن از نان، به جانان برسند؛ اندرون جسمشان را از طعام خالی کنند، ذهن و زبانشان را از شبهات بپیرایند و خانه دل، از غیر بپردازند. پیران صاحب نفس و علمای اخلاق و عرفان، بر مبنای دو چشمه فیاض قرآن و مکتب اهل بیت(ع) همواره احکام، آداب و اسرار معارف رمضان در گفتارها و مکتوبات خود بیان کرده‌‌اند تا مؤمنان را به استفاده هرچه بهتر و بیشتر از این فرصت طلایی یاری کنند.
«آداب روزه‌داری، احوال روزه‌‌داران» شامل گزیده‌ای از مجموعه توصیه‌ها، نصایح، مواعظ و تحلیلهای رهبر انقلاب، یکی از بهترین نمونه‌ها در تبیین دقایق و ظرائف معارف ماه رمضان است که در فرازهایی از بیانات معظّمٌ‌له در ماه‌های رمضان سالهای ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۰ ارائه شده است. در این اثر که به اهتمام علیرضا مختارپور قهرودی تدوین و از سوی انتشارات انقلاب اسلامی منتشرشده، ضمن حفظ ترتیب زمانی بیانات معظّمٌ‌له ، برای دسترسی آسانتر علاقه‌مندان به محورهای مباحث، فهرستی جامع از کلیدها و موضوعات متعدد مندرج در این مجموعه ارائه شده است.
فهرست موضوعی «آداب روزه‌داری، احوال روزه‌داران» مطالب این اثر در قالب 20 عنوان دسته بندی شده که در یک نگاه کلی می‌توان مباحث آن را به دو بخش کلی عبادی-اعتقادی و اجتماعی- سیاسی تقسیم کرد.
الف) وجه عبادی-‌اعتقادی
در ذیل این وجه، مباحث و مطالب متعددی مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند که برخی از مهمترین عناوین آنها را میتوان چنین برشمرد:
مقام ماه رمضان: فضیلت ماه رمضان و اعمال آن بخش مفصلی از مطالب این اثر را در خود جای داده است. در جای جای این مباحث با استناد به آیات نورانی قرآن و روایات اهل‌بیت(ع)، در کنار توصیه‌ها و تحلیل‌های دقیق معرفتی، رمضان ماه اسلام، ماه پاکیزه کننده خدا، ضیافت خاصان پروردگار، ماه خالص شدن، بهار قرآن، بهار انس با خدا و فرصت مغتنمی برای توبه و استغفار و شست‌وشوی آلودگی‌ها و زنگارها و... معرفی شده است.
در یکی از بخشهای خواندنی این اثر و در فرازی از بیانات رهبر معظّم انقلاب، رمضان به «قطعه‌ای از بهشت در جهنم سوزان مادی» تعبیر شده است. آری، رمضان بهشت است و آدمی مختار است تا مانند ماجرای ازلی‌اش، در این بهشت قرب الهی بماند و یا با نافرمانی و قدرناشناسی از آن هبوط کند؛ رمضان نیز چون ماجرای هبوط عرصۀ آزمون و خطاهاست؛ آزمونی برای ماندن و یا رفتن از جوار رحمت حق: «ماه رمضان در هر سال، قطعه‌ای از بهشت است که خدا در جهنم سوزان دنیای مادی ما آن را وارد می‌کند و به ما فرصت می‌دهد که خود را بر سر این سفره الهی در این ماه، وارد بهشت کنیم. بعضی همان سی روز را وارد بهشت می‌شوند. بعضی به برکت آن سی روز، همۀ سال را و بعضی همۀ عمر را. بعضی هم از کنار آن، غافل عبور می‌کنند که مایه تأسف و خسران است.»
در بخشی دیگر از مطالب مفصل این بخش و از لسان رهبر انقلاب، رمضان در تعابیری زیبا و بدیع، ماه درمان بیماری‌های روحی و معنوی، میدانی برای مسابقه در اطاعت و رضایت خدا، دوره فشردۀ ریاضت مؤمنان، ماه ذخیره‌سازی تقوا و فرصتی برای باز شدن دریچه‌های رحمت خداوند و نزدیکی به فطرت الهی معرفی و بر حفظ درسها و دستاوردهای آن تأکید می‌شود.
قرآن: رهبر معظّم انقلاب همواره بر تلاوت قرآن، حفظ قرآن، تدبر و تفکر در آیات قرآن و انس با آن تأکید کرده و به قرآنیان و مجالس قرآن کریم به ویژه در ماه رمضان التفات خاصی داشته‌اند و به انحای مختلف برای مهجوریت‌زدایی از کتاب وحی کوشیده‌اند. در کتاب «آداب روزه‌داری، احوال روزه‌داران» شاید کمتر مبحثی باشد که معظّمٌ‌له به آیات یا تعابیری از قرآن استشهاد نکرده باشند. جدای از این شواهد، عناوین متعددی از این کتاب به بیانات خاص ایشان درباره قرآن و قرآنیان، شرح و تفسیر مفاهیم و معارف قرآنی با ملاحظه اقتضائات زمانه معاصر اختصاص یافته است.
در فرازی از بیانات ایشان درباره قرآن آمده است: «با قرآن باید مثل آینه مواجه شد؛ پاکیزه، براق و بی‌زنگار؛ تا قرآن در دل ما منعکس شود. قرآن باید در جان ما انعکاس پیدا کند؛ این همیشه و برای همه نیست؛ برای کسانی است که دلشان را با صفای باطن و نفس پاکیزه کنند؛ با ایمان، با باور و با قبول با قرآن مواجه شوند؛ وگرنه کسانیکه دل معاند دارند، بنای برنشنیدن و نفهمیدن دارند، نوای قرآن، کلام قرآن و پیام قرآن در دل آنها اثری نمی کند.»
نماز و روزه: قرآن، صبر و نماز را دو طریق کارساز برای موفقیت و پیروزی بر مشکلات و ناملایمات دانسته است: «یا أیها الذین ءامنوا استعینوا بالصبر و الصلوة» (بقره/45 و153) و بسیاری از روایات، مراد از صبر را «روزه» ذکر کرده‌اند. گرچه با شنیدن نام رمضان، روزه به عنوان اولین عمل عبادی به ذهن تداعی می‌شود، اما اهتمام به نماز به عنوان ستون دین و مهمترین رکن از ارکان عبادی اسلام از دقت نظر رهبر معظّم انقلاب دور نمانده است. ایشان ضمن تأکید بر ضرورت توجه و تدبر در نماز تصریح می‌کنند که «در این 30 یا 29 روز به طور مداوم، غیر از نمازهای موظف پنجگانه و نوافلی که همیشه انسان میتواند آنها را بخواند، دعاهایی هست که توجه به آن دعاها و خواندنشان، انسان را نورانیت مضاعفی می‌بخشد...»
در کنار نماز، روزه مهمترین و مشهورترین عمل عبادی در ماه رمضان است. در این اثر و از لسان رهبر معظّم انقلاب روزه از ارکان اصلی تکامل و تعالی معنوی انسان معرفی شده و عناوین متعددی به بیان مراحل، اسرار، آداب و نتایج آن اختصاص یافته است. روزه هدیه الهی به مؤمنین است و روزه‌داری انسان را از عذاب الهی دور می‌کند. یکی از بخشهای خواندنی این مبحث شرح حدیثی از امام صادق(ع) در توصیف روزه حقیقی است که آن را دربرگیرندۀ همه اعضا و جوارح و اعمال می‌دانند.
شب قدر: ماه رمضان، بهترین فرصت برای عروج معنوی در ایام سال و شب قدر بهترین فرصت در ماه رمضان است.  بخشی از عناوین مطالب این کتاب نیز به بیان اهمیت و فضایل لیلة القدر در بیانات رهبر معظّم انقلاب می‌پردازد. در این بخش از شب قدر با تعابیر متعددی از جمله «سال نو» یاد می‌شود؛ زمانی که می‌توان با نگاه به گذشته سال جدید و تولد دوباره‌ای را رقم زد که متفاوت با ایام از دست رفته، آغازی نو برای زندگی در جوار حق باشد: «... از شب قدر، انسان مؤمن روزه‌دار سال نوی را آغاز می‌کند. در شب قدر تقدیر او در دوران سال برای او از سوی کاتبان الهی نوشته می‌شود. انسان وارد یک سال نو، مرحلۀ نو و در واقع یک حیات نو و ولادت نو می‌شود...»
شخصیت و وصایای امام علی(ع): ماه رمضان و شبهای قدر به نوعی با ایام ضربت خوردن و شهادت امیرالمؤمنین(ع) پیوند خورده است و به همین جهت بخش معتنابهی از کتاب «آداب روزه‌داری و احوال روزه‌داران» به تبیین وجوه مختلف شخصیت، سیره و وصایای ایشان در گفتار رهبر فرزانه انقلاب اختصاص یافته است.
علاوه بر تشریح برخی از ابعاد برجستۀ شخصیت امام علی(ع) و مهمترین وصایای ایشان، برخی از معارف و مفاهیم فردی و اجتماعی موجود در احادیث نورانی ایشان مانند سبقت در فهم و عمل به قرآن، ارکان ایمان، شرایط و لوازم تقوا، روزۀ جسم و روزۀ جان، دنیای ممدوح و دنیای مذموم، حقوق همسایگان و ایتام، جهاد مالی و جانی و زبانی در راه خدا و...  مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. این بخش از کتاب امیرالمؤمنین(ع) را به عنوان الگویی تام و کامل برای حیات انسانی معرفی می‌شود که می‌توان با تأمل در سیره ایشان راه را یافت و از موانع و تنگناهای دست‌وپاگیر زندگی فردی و اجتماعی خارج شد.
تأمل در باب هر یک از ابعاد شخصیتی مولا فاصله‌ها را به یاد می‌آورد و وظایف را گوشزد می‌کند. در یکی از فقرات این مبحث و در باب مهمترین توصیه‌های امیرالمؤمنین(ع) پس از ضربت خوردن ایشان می‌خوانیم: «... باید در همین ساعات کوتاه، بین ضربت خوردن تا شهادت که کمتر از چهل وهشت ساعت است، همه کارهاى واجب و لازم و درجه یک را انجام دهد؛ و انجام داد. یکى همین وصیّت بود که چنین شروع می‌شود: «اوصیکما بتقوى الله.» بی‌مقدّمه، اولین کلمه تقواست. تقوا، یعنى همه چیز یک انسان؛ دنیا و آخرت یک ملت و زاد و توشه حقیقى این راه طولانى که بشر مجبور است آن را بپیماید. اول و آخر در کلام امیرالمؤمنین(ع) تقواست.»
دعا و مناجات و ذکر: دعا کلید خزائن الهی است و ماه رمضان، بهترین فرصت برای دعا و مناجات. نام ماه مبارک الهی با مناجات و ذکر خداوند گره خورده و اولین چیزی که درباره این ماه به خاطر می‌آید، عبادت است. با توجه به اهمیت این موضوع بخش مفصلی از مطالب کتاب نیز به مباحث مربوط به دعا و مناجات و ذکر، از جمله آداب و شرایط استجابت دعا، فواید و دستاورهای متعدد دعا، اهمیت دعاهای مأثوره، خواسته‌های امام سجاد(ع) در دعا، مراحل ذکر و یاد الهی و... در کلام رهبر انقلاب مربوط می‌شود.
خواندن پروردگار آدابی دارد و شیوه دعا و مناجات و ذکر برگزیدگان الهی یعنی پیامبران و ائمه هدی(ع) بهترین الگو برای دیگران است و یکی از وجوه و دلایل تأکید بر قرائت فرازهای ذکر شده از زبان معصومین، همین آموختن از سیرۀ ایشان است. بنابراین یکی از مطالب خواندنی این کتاب در این بخش، «خواسته‌های امام سجاد(ع) در دعا» است که مطالعۀ فرازهایی از آن می‌تواند در راه و روش و چگونگی خواندن خداوند راهگشا باشد.
در بخشی از این مباحث و در ذیل عنوان بزرگترین فایدۀ نقد دعا می‌خوانیم: «... بزرگترین فایدۀ دعا، فایدۀ نقد دعاست که به خود دعاکننده میرسد؛ یعنی ایجاد رابطه با خدای متعال و احساس محبت و شوق به تقرب به پروردگار عالم. این نقدترین دستاورد دعاست که متعلق به خود دعاکننده است؛ بحث استجابت بحث دیگری است.»
عید فطر: یکی از امتیازات ماه رمضان نسبت به ماه‌های دیگر عید فطر است. مؤمنان پس از یک ماه روزه و نماز و خودسازی و توبه و استغفار، به شکرانه توفیق در عبادت و بندگی عید می‌گیرند. در بیانات رهبر معظّم انقلاب در کتاب «آداب روزه‌داری و احوال روزه‌داران» مکررا به این عید بزرگ و فضایل و فلسفه آن اشاره شده است. از جمله آنکه عید فطر، روز دریافت اجر نیکوکاران از خدا، آغاز دوبارۀ زندگی معنوی، ذخیرۀ تمام نشدنی مسلمانان و عید رجوع به فطرت و مظهر وحدت مسلمین شمرده شده است.
مباحث دیگر: در کتاب «آداب روزه‌داری و احوال روزه‌داران» همچنین مفاهیم و مباحث متعدد عبادی دیگر مربوط به ماه رمضان مانند تقوا، توبه و استغفار از گناهان، بندگی و عبودیت، خودسازی، صبر، مبارزه با هوای نفس، اخلاص و مراتب آن و ... مورد تحلیل قرار گرفته و تعابیر و نکات معرفتی بدیع و آموزنده‌ای دربارۀ هریک از آنها به‌کار رفته است.
ب) وجه اجتماعی- سیاسی
مجموعه توصیه‌ها، مواعظ و تحلیل‌های رهبر انقلاب در کتاب «آداب روزه‌داری، احوال روزه‌داران» تنها شامل مسائل عبادی و عقیدتی فردی نیست؛ بلکه اقتضای کامل و همه‌جانبه بودن دین اسلام در ابعاد فردی و اجتماعی و نیز دقت و نکته‌سنجی رهبر فرزانه انقلاب آن بوده که ایشان در مواضع متعدد در کنار تأکید بر تهذیب نفس و مسائل فردی، برخی از جنبه‌های اجتماعی و سیاسی معارف اسلامی را نیز تحلیل کنند. برخی از عناوینی که رهبر معظّم انقلاب در ذیل آنها به وجه اجتماعی و سیاسی معارف مرتبط با ماه رمضان پرداخته‌اند عبارتند از:
روز قدس: یکی از مهمترین مناسبت‌هایی که با تدبیر و ابتکار امام خمینی(ره) با ماه مبارک رمضان پیوند خورده، راهپیمایی عبادی سیاسی روز جهانی قدس است که امروز به نماد مقاومت اسلامی و حرکت مسلمانان به‌سوی اتحاد و همدلی و نیز مرهمی بر زخمهای دردناک مردم فلسطین تبدیل شده است.
رهبر فرزانه انقلاب از دیرباز تاکنون از طلایه‌داران وحدت مسلمانان در مقابل نظام سلطه و صهیونیسم بوده‌اند و همواره نسبت به وضعیت دنیای اسلام و به‌ویژه ماجرای غم‌انگیز فلسطین حساسیت ویژه‌ای داشته‌اند و طبیعی است که بخش مهمی از بیانات ایشان در ماه مبارک رمضان به این موضوع بسیار مهم و حساس اختصاص یابد.
معظّمٌ‌له در فراز مهمی از بیاناتشان روز قدس را به «لیلة القدر تاریخ اسلام» تعبیر کرده و می‌فرمایند: «جمعه آخر ماه مبارک رمضان که از سوی امام راحل عظیم‌الشأن ما (رضوان‌الله تعالی علیه) روز قدس نامیده شده، در پیش روی ماست و در این ماه رمضان کاملاً مجاور لیالی قدر، باید همانطور که شب قدر را تا صبح به بیداری می‌گذرانیم و با دعا و تضرع خود به درگاه الهی، میخواهیم که آینده مطلوب برای ما رقم زده شود، روز قدس و همه این ایام حساس را که لیلۀالقدر تاریخ اسلام است به بیداری و هشیاری بگذرانیم و تا مطلع‌الفجر نجات ملت‌های مسلمان و مخصوصاً ملت شجاع و مظلوم فلسطین، دست از تلاش نکشیم.»
حساسیت مسألۀ فلسطین، امروز بیش از هر زمان دیگری است. آری، امروز که رسانه‌های نظام سلطه، فجایع صهیونیست‌ها را در فلسطین سانسور می‌کنند و متأسفانه بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی از این مسأله اول جهان اسلام غافلند؛ و امروز که استکبار و صهیونیسم با ابزار قرار دادن گروهی تکفیری نادانِ و درافکندن اختلافات مذهبی در دنیای اسلام، شیعه و سنی را در سوریه و عراق و پاکستان و افغانستان و یمن و... به جان هم انداخته‌اند تا آنان را از مسائل حیاتی خود (به‌ویژه مسألۀ فلسطین) غافل کنند و از این فرصت مغتنم برای آتش افروزی در سرزمین‌های اشغالی استفاده کنند، حساسیت و اهمیت مسألۀ فلسطین، امروز بیش از هر زمان دیگری است.
در فراز دیگری از این کتاب می‌خوانیم: «روز قدس یکی از برجسته‌ترین یادگارهای امام عزیز ماست؛ نشانه دلبستگی انقلاب و دلبستگی ملت ما به ماجرای قدس شریف و ماجرای فلسطین است. به برکت روز قدس، این نام را ما توانستیم هر سال در دنیا زنده نگه داریم. خیلی از حکومتها و خیلی از سیاستها پول خرج کردند که مسئله فلسطین فراموش شود. اگر ایستادگی جمهوری اسلامی با تمام قوا در مقابل این سیاست خباثت‌آلود نبود، بعید نبود که بتوانند مسئله فلسطین را به‌تدریج به زاویه بکشانند و اصلاً فراموش کنند.»
دستگیری از محرومان و مستضعفان: از جمله نکات قابل توجه و خواندنی این مجموعه، تأکید بر وجوه فرافردی (خانوادگی و اجتماعی) معارف دینی و آموزه‌های مهمی چون اطلاع از وضع محرومان و مستضعفان و رسیدگی به آنان، محبت به ایتام، رعایت حقوق هماسایگان و نیز پرهیز از رذائلی چون اسراف و تبذیر و مصرف‌گرایی است. معظّمٌ‌له هدف نظام اسلامی را نیل به حیات طیبه را می‌دانند و مهمترین آفات و موانع رسیدن به این غایت را با استناد به آیات و روایات و نیز شواهد و عبرت‌های تاریخ اسلام بررسی و تحلیل می‌کنند.
برای نمونه در مبحثی با عنوان آفات مصرف‌گرایی در جامعه ایشان مصرف‌گرایی را بلایی بزرگ برای جامعه و پرهیز از اسراف را درس ماه رمضان برمی‌شمارند و می‌فرمایند: «... مصرف‌گرایی، جامعه را از پای درمی‌آورد. جامعه‌ای که مصرف آن از تولیدش بیشتر باشد، در میدان‌های مختلف شکست خواهد خورد. ما باید عادت کنیم مصرف خود را تعدیل و کم کنیم و از زیادی‌ها بزنیم... . خانواده‌های بسیاری هستند که نه از روی تن‌پروری و تن به کار ندادن، بلکه به معنای واقعی کلمه محروم و مستمندند. باید اینها را شناسایی و پیدا کنید و به اینها کمک کنید.»
«آداب روزه‌داری، احوال روزه‌داران» نکات مهم معرفتی از سیره علمی و عملی رهبر معظّم انقلاب را در زمینه‌های مختلف عبادی، اجتماعی و سیاسی از معارف ماه مبارک رمضان در اختیار علاقه‌مندان قرار میدهد. گرچه ممکن است این مباحث برای برخی‌ها عادی و حتی تکراری به نظر بیاید که بارها در متون دینی خوانده‌اند و از لسان علما و مراجع شنیده‌اند. در همین کتاب و در فرازی از بیانات رهبر معظّم انقلاب، در قالب نکته‌ای دقیق و آموزنده به این موضوع پاسخ داده شده است:
«از بس این‌ها را تکرار کرده‌ایم و شنیده‌ایم و گفته‌ایم، برایمان عادی شده است. انسانی به کمال راه پیدا میکند که از بین همین چیزهای تکراری، حقایق را پیدا کند. علم مادی نیز همین طور است. همه در مدت عمرشان دیده‌اند که وقتی سیب از درخت جدا می‌شود، به طرف زمین می‌افتد. دیگر از این کار عادی تر، چیزی در دنیا هست؟! اما یک نفر متوجه شد که این یک پدیده است: چرا سیب پایین می آید؟ چرا از درخت که جدا می شود بالا نمی رود؟ آن وقت نیروی جاذبه کشف شد. یک باب جدید در دانش بشری باز شد. همه این چیزهای عادی زندگی ما از این قبیل است.»