کتاب «دیار بصیرت، جهاد و اجتهاد» مجموعه گفتارهایی از دیدارهای سالیانۀ رهبر معظّم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با مردم قم به‌مناسبت سالگرد قیام نوزده دی می‌باشد که توسط انتشارات انقلاب اسلامی تنظیم و منتشر گردیده است. آنچه در ادامه می‌آید، گزیده‌ای از این گفتارها است که به تحلیل برخی ابعاد ماجرای قیام مردم قم در نوزدهم دیِ سال 1356 پرداخته است.
به عقیدۀ آیت‌الله خامنه‌ای، ماجرای نوزده دی 1356 را می‌توان یکی از مؤثرترین و سرنوشت‌سازترین وقایع تاریخ ایران دانست. ایشان معتقد است که هنوز مسئله‌ی مهم حادثۀ نوزدهم دی سال 56 درخورِ تأمل و تدقیق است و ابعادی در این حادثه وجود دارد که قابل بازگوکردن و درس‌گرفتن است. ایشان خود به تحلیل ابعادی از این ماجرا پرداخته و می‌فرماید: این حادثه آن‌قدر با عظمت و باشکوه است که همچون یک مقطعِ تاریخیِ گویا و زبان‌دار، جا دارد به رخِ مستکبران عالَم کشیده شود.
1- درک دقیق و عمیق از جریانات سیاسی
یکی از ابعاد اهمیت‌داشتنِ این حادثه، از آن‌جهت است که مردم قم، حادثه‌ای را پیش از وقوعِ آن حس کردند. قضیۀ اهانت به امام بزرگوار در یک روزنامه و به قلم یک مزدور دربار طاغوت، از نظر خیلی از مردمِ سطحی‌نگر و ظاهربینِ آن روز، چندان اهمّیتی نداشت؛ اینان عمق این قضیه و بخش پنهانیِ این توطئه را احساس و درک نمی‌کردند. وقتی انسان یک توطئه‌ای را احساس نکند، طبعاً عکس‌العملی هم در مقابل آن نشان نمی‌دهد. اما مردم و جوانان قم، درک کردند و اهمّیت حادثه را فهمیدند. این مهم‌ترین بخشِ از حادثه‌ای است که در تاریخ انقلاب ما اتفاق افتاد. اگر مردم قم آن درک را پیدا نمی‌کردند، به خیابان‌ها نمی‌آمدند، دفاع نمی‌کردند، شهید نمی‌دادند و آن رسواییِ بی‌نظیر را برای دستگاه طاغوت به‌وجود نمی‌آوردند، معلوم نبود که جریان مبارزات به این شکلی که اتفاق افتاد، پیش رفته و ادامه پیدا کند. مردم قم نشان دادند که می‌دانند پشت‌سر این مقاله‌ای که علیهِ امام (رضوان‌الله‌علیه) در روزنامه درج شده است، چه توطئه‌ای نهفته است؛ چون توطئه را فهمید، لاجرم وادار به عکس‌العمل شد. این یک مقطع مهم بود. ملّت ایران می‌توانست سکوت کند و از سر این اهانت بگذرد. اما نتیجه چه می‌شد؟ نتیجه این می‌شد که آن اهانت‌کنندگان، جریّ‌تر می‌شدند و این رشته ادامه پیدا می‌کرد و جبهۀ اسلام و دین و انقلاب به‌کلی تضعیف می‌شد. اما مردم قم در مقابل این اقدام، قیام کردند.
به همین دلیل چنین روزی در تاریخ معاصر، در حقیقت سرآغاز دورۀ مهمی از تاریخ انقلاب بود. اینکه قمی‌ها، از روحانیان و غیرروحانیان و جوانان و آحاد مردم قم، در صحنۀ خونین انقلاب پا گذاشتند و مبارزه‌ای خونین را شروع کردند، چیز کمی نیست و همین روَند بود که انقلاب اسلامی را به پیروزی رساند.
2- موقع‌شناسی و پاسخ به نیازِ زمانه
جوانان قم، مرد و زن، طلبه و غیرطلبه، در این روز یک پاسخِ مؤمنانه و قهرمانانه به نیازِ زمان دادند. مهم اینست که هر ملّتی، هر شخصی و هر مجموعه‌ای بتواند به نیاز زمانۀ خویش پاسخ دهد. لذا یکی از دلایل اصلی شکست ملت‌ها و اشخاصِ توسری‌خور، همین است که اقتضای زمانۀ خود را درک نمی‌کنند. اگر هم مردم قم در نوزدهم دی 56 قیام نمی‌کردند و آن حوادث عظیم را پی‌درپی به‌وجود نمی‌آوردند، احتمالاً حوادث به سمت‌وسوی دیگری می‌رفت. اما آنها ابتکار به خرج دادند. نقطۀ اصلی و ثقل این کار هم بر دوش جوان‌ها بود؛ پس پیشروانِ حرکت فراگیر انقلاب اسلامی، مردم قم بودند. این حرکت موجی را به‌وجود آورد که در کشور هیچ عاملی نمی‌توانست و نتوانست آن موج را فروبنشاند.
یعنی در یک روز، مادرها جلوِ جوانان‌شان را نگرفتند، جوانان از مأمور پلیس خفقان‌گرِ شاه نترسیدند، روحانیون در مدرسه‌ها و خانه‌ها نماندند و همه به وظایف خودشان عمل کردند. بعداً این حرکت، سلسله حرکاتی را به وجود آورد؛ که اگر این ارادۀ مردم قم با ارادۀ بعدیِ مردمِ شهرهای دیگر –تبریز و یزد و قزوین و تهران و مشهد و...- همراه نمی‌شد، اثری که باید ببخشد را نمی‌بخشید. این سنت الهی است. لذا شهدای پیشروِ نوزدهم دی، جزو «سابقون» و «اوّلون» این راه محسوب می‌شوند.
آن روز خشم عمومی نسبت به رژیم پهلوی در همه جای ایران گسترده بود؛ منتها مثل همۀ حوادث دیگر لازم بود نقطۀ آغازینی به‌وجود آید؛ قهرمانی پا وسط میدان بگذارد و شروع کند. یک حرکتِ هوشمندانه و به‌جا لازم بود تا این گردونه به حرکت درآید. این شروع‌کننده، مردم قم و حوزۀ علمیۀ قم بودند. اهمیت قضیّه اینجاست. این حادثه، طوفان را آغاز کرد؛ طوفانی که هلاک در آن، برای نیروهای ضدّ حق، نیروهای طغیان و نیروهای شرّ قطعی شده بود. لذا این قیام به برکت «اخلاص» به قیام جهانی اسلام منتهی شد. لذا نقطۀ شروع خیلی مهم است.
3- مجاهدت مؤمنانه
مردم قم در شرایط خفقان‌بار و تسلط عجیب امنیتی‌ای که دستگاه پهلوی داشت، از خطر نترسیدند؛ آن سلطه را ملاحظه نکردند و به‌خاطر دفاع از حقیقت، در یک اجتماع عظیم شرکت کردند. دستگاه هم از روی خامی و نشناختن مردم، فکر کرد آنها را بترساند که همین منجر به درگیری شد. در این حادثه، اگرچه مردم شهید دادند؛ اما دستگاه طاغوت شکست خورد. چون هدفی که مردم دنبال می‌کردند، از جان‌شان بزرگ‌تر بود. لذا نتیجه این شد که حادثۀ قم، ایران را تکان داد و دیوار ترس را در دل‌های دیگر مردم شکست. در دنبالۀ این حادثه بود که در تبریز و دنبالۀ آن در شهرهای دیگر اتفاقاتی روی داد و نهایتاً چنان انقلاب عظیمی پدید آمد که نه فقط رژِیم سلطنت را در ایران، بلکه آمریکا را در منطقه و استکبار را در دنیا و همۀ رژیم‌های مرتجع را در کشورهای خودشان به لرزه در آورد و همه را وادار کرد که یک قدم عقب نشستند و حکومت اسلامی به وجود آمد. با این کار، قم مظهر قیام مؤمنانۀ مردم، مظهر اعتماد به حبل‌الله و مظهر «تقوموا لله مثنی و فرادی» شد. به همین دلیل روز نوزدهم دی، نقطۀ عزیمت در نهضت و انقلاب اسلامی ایران است.
درست است که در آن حادثه، مردم قم داغدار شدند و جوانان و عزیزانی از آنها به خاک و خون غلتیدند، لیکن در محاسبات کلان بشری در تاریخ، آنچه مهم است، نتایج و آثاری است که بر اقدام‌های مهم مترتّب می‌شود. در آن سکوت خفقان‌انگیزی که هیچ‌کس در سرتاسر این مملکت اجازه نداشت یک کلمه بر خلاف مصالح ابرقدرت‌ها بگوید، شهر قم این سکوت را شکست. مردم قم با این قیام ثابت کردند که همان احساساتی را دارند که مسلمین صدر اسلام در حوادث خونین و دشوار نشان دادند.
مردم قم در این حادثه نشان دادند که به عهدِ الهی وفادارند: «و مَن أوفی بما عاهَدَ علیهُ اللهَ فَسَیُؤتیه أجراً عظیماً»؛ آنها و همۀ مردم ایران پای حرفشان ایستادند، وفاداری نشان دادند و خدای متعال هم اجز عظیم را به آنها داد: پیروزی در همۀ میدان‌ها در مقابل ابرقدرت‌ها. خداوند متعال آن‌طوری که وعده داده است : «و لَیَنصُرَنَّ اللهُ مَن یَنصُرُه» نصرت خودش را شامل حال این ملت کرد.
4- تأثیر تاریخیِ این قیام بر سرنوشت ایران و جهان
یک حادثه، گاهی به‌قدری عمیق و حکیمانه و به‌جا در طول زندگی یک ملت اتفاق می‌افتد که تأثیرات آن برای سال‌های متمادی، گاهی برای قرن‌های متوالی باقی می‌ماند. یقیناً روز نوزدهم دی برای تاریخ ایران از جملۀ همین حوادث بود.
از باب تمثیل، می‌توان چنین گفت که برای ساختن یک بنا، اوّل باید پایه‌های محکم آن را کار گذاشت. هرچه بنا بزرگ‌تر و سنگین‌تر و ماندگارتر باشد، پایه‌های آن محکم‌تر و قوی‌تر و شکست‌ناپذیرتر خواهد بود. اگر ما مبارزۀ ملت ایران را که به‌طور عمومی و تعیین‌کننده، از سال 56 آغاز شد و به پیروزی رسید، به یک بنای رفیع و مستحکم تشبیه کنیم، پایه‌های قوی و شکست‌ناپذیر و ماندگار این بنای مستحکم، در قم و در ماجرای 19 دی 56 نشانده و کار گذاشته شد. اما چگونه؟ توضیح تأثیر اینست که:
همۀ روزها از لحاظ وضع طبیعی در این گیتی یکسانند؛ ولی بعضی از روزها به‌خاطر تقدیرات الهی که بسیاری از آن تقدیرات هم با ارادۀ انسان رقم زده می‌شود، وضع خاصی پیدا می‌کنند. روز عاشورا از آن جمله است، که از مجرای ارادۀ شخص مطهّر و مقدّس معصوم علیه‌السلام و همراهانش تراوش کرد. این سنخ جریانات (چه مثبت و چه منفی) و حرکت‌ها دائمی است. همه‌جای تاریخ پر از نشانه‌های تأثیر انسان‌ها بر نوارِ گذرای ایام و لیالی است. روز نوزدهم دی یکی از همین روزهای درخشنده، نه‌فقط در تاریخ قم، بلکه در تاریخ کشور ما است. در آن روز، مردم قم تصمیم گرفتند و با اراده‌شان این روز را بزرگ و عزیز کردند. این روز به‌خاطر آثاری که در تاریخ بر جای گذاشت و جریانی که به‌وجود آورد، در تاریخ ثبت شد. لذا این حادثه، شروع‌کنندۀ یک راه تازه در زندگی ملّت ایران و به‌تبع آن در تاریخ معاصرِ دنیای اسلام بود. آغاز یک راه و بهارِ یک مجموعه از زندگی جامعه و انسان بود. این روز بدون شک یکی از «ایّام الله» است. چرا که در تاریخِ بعد از خود و مسیر حرکت جامعه تأثیر اساسی‌ای داشت.
بنابراین در تعبیر دقیق‌تر باید بگوییم که اگر حادثۀ نوزدهم دی را یک «مبدأ تاریخی برای تحوّلات جدید دنیا» بدانیم، شگفت‌آور نیست و سخنی به گزاف گفته نشده است. حوادث جامعۀ بشری و این عالَم بزرگ، متأثر از قانونِ «تأثیر متقابل» است. حوادث بر روی هم تأثیر می‌گذارند و زنجیرۀ حوادث تاریخی، وقایع بزرگ را به‌وجود می‌آورند. با این تحلیل، حرکت مردم قم در روز نوزدهم دی سال 56 و این خون‌هایی که در خیابان چهارمردان شهر قم ریخته شد، یک جرقه‌ای در فضای ظلمانیِ عجیبِ خفقانِ آن روز بود؛ این جرقه در حقیقت به انبار و آذوقه‌ی ذخیره عظیم ایمانی این مردم اصابت کرد و ناگهان فضا را منقلب نمود.
علاقمندان می‌توانند برای تهیه‌ی کتاب «دیار بصیرت، جهاد و اجتهاد» اینجا را کلیک کنند.