«فی ظلال القرآن» سیّد قطب؛ ترجمه حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدّظلّه‌العالی)

قرآن کریم
قرآن کریم، بزرگ‌ترین گوهر گرانبهایی است که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) برای امّت اسلامی بر جای گذاشته‌اند. «انس با قرآن ايمان را تقويت میكند، توكّل به خدا را زياد میكند، اعتماد به وعده‏ى الهى را زياد میكند، ترس و خوف از مشكلات مادّى را در انسان كم میكند، انسانها را تقويت روحى میكند، اعتماد به نفس میدهد، راه‏هاى تقرّب به خدا را براى انسان روشن میكند... قرآن كتاب معرفت است، كتاب‏ نور است. وَ مَا جَالَسَ هَذَا القُرآنَ احَدٌ الّا قَامَ عَنْهُ بِزِيادَة او نُقصَانٍ زِيادَةٍ في هُدًي او نقصانٍ في عمًي؛[1] اين كلام منسوب به اميرالمؤمنين است؛ فرمود: هركسى كه با قرآن نشست، از اين نشست كه برخاست، يا هدايتى در او افزون شده است يا بى‏معرفتى و كورى‏اى از او كم شده است. يك افزايشى و يك نقصانى در او به‏وجود می‌آيد، افزايش در هدايت و نقصان در كورى، نقصان در گمراهى، يعنى گمراهى انسان كم میشود. هدايت انسان، آگاهى انسان افزايش پيدا میكند... اين البتّه با توجّه و تدبّر در قرآن حاصل میشود.[2]

قرآن نور است و حقيقتاً دل و روح را روشن میكند. اگر با قرآن انس پيدا كنيد، میبينيد كه دل و جان شما نورانى میشود. به بركت قرآن بسيارى از ظلمات و ابهامها از قلب و روح انسان زدوده میشود. آيا اين بهتر نيست؟ «يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ». به‌‏وسيله‌ى قرآن است كه خداى متعال میفرمايد: «اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»[3]. به بركت قرآن است كه انسان از ظلمات اوهام، اشتباهات، خطاها و غلطها، به نور هدايت راه پيدا میكند. قرآن، كتاب معرفت است. ما در زمينه‌‏ى زندگى، در زمينه‏‌ى آينده، در زمينه‌‏ى تكليف كنونى، در زمينه‌‏ى هدف از بودن و در بسيارى از زمينه‌‏هاى ديگر، خيلى از مسائل را نمیدانيم. بشر مشحون به جهالت‌‏هاست و قرآن براى انسان معرفت می‌آورد.

قرآن كتاب‏ نور، كتاب معرفت، كتاب نجات، كتاب سلامت، كتاب رشد و تعالى و كتاب قرب به خداست. ما اين خصوصيات را چه وقت از قرآن به دست می‌آوريم؟... بايد در قرآن تدبّر كرد. خودِ قرآن در موارد متعدد از ما میخواهد كه تدبّر كنيم.[4]

علّت ترجمه
آیت‌الله خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی) که خود از کودکی با قرآن کریم، انس داشته‌اند پس از بهره‌گیری از معارف این کتاب عزیز در دوران طلبگی، به نشر این گنجینه‌ی گرانبها پرداختند. جلسات تفسیری ایشان در سطوح مختلفی انجام میشد: طلّاب، دانشجویان و عموم مردم.

با آغاز نهضت انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی (قدّس‌سرّه)، بیان معارف اسلامی رنگ‌وبوی مبارزاتی به خود گرفت و مزدوران رژیم منحوس پهلوی با شناختی که از ویژگی برانگیزانندگی ایشان داشتند، محدودیّتهایی را برای ایشان اِعمال کردند به‌گونه‌ای که در سالهای 43 تا 50 شش بار دستگیر شدند.

سالهای 43 تا 50 علاوه بر فعّالیّتهای تبلیغی به صورت منبر و کلاس درس، فعّالیّتهای دیگری نیز توسّط روحانیّون انقلابی و ازجمله آیت‌الله خامنه‌ای انجام میگردید و آن هم حضور در فضای مکتوب - مانند نشر کتاب و مجلّه – بود. البتّه سبک زندگی امثال ایشان نیز اقتضای این امر را میکرد. زیراکه از سال 43 تا 57 گاه در فرار و زندگی پنهانی و گاه در زندان و تبعید و در همه‌ی این مدّت تحت نظر مزدوران و جاسوسان رژیم بودند.

افزون بر این مطلب باید گفت که در آن زمان گروه‌های مختلف سیاسی و مبارز، با انتشار کتب و جزوات، سعی در جذب مخاطبان و بویژه جوانان داشتند. فشار دستگاه سفّاک پهلوی نیز اجازه نمیداد که مطالب روشنگرانه از زبان نیروهای انقلاب منتشر شود ازاین‌رو بود که آیت‌الله خامنه‌ای به ترجمه آثار اندیشمندان مسلمان جهان عرب روی آوردند. روش هم این‌چنین بود که اوّلاً کتابهایی انتخاب میشد که از جهت اصول و نکات، به تفکّرات مبارزاتی و اسلامی معظّمٌ‌له نزدیک بود و ثانیاً در موارد لازم، طعنه‌های مترجم به دستگاه حکومت وارد می‌آمد و ثالثاً در مواردی که مطلب مؤلّف صحیح نبود، با درج پاورقی لازم، ذهنیّت مخاطب از آن مطلب پیراسته میگردید.

این اقدام گرچه ظاهر مبارزاتی نداشت امّا هم مخاطبان و هم مزدوران رژیم میدانستند که در پشت این کار، اهداف دیگری وجود دارد. به همین خاطر بود که برای انتشار برخی از این ترجمه‌ها، فشارهایی بر معظّمٌ‌له وارد گردید. به‌طور نمونه میتوان به کتاب «آینده در قلمرو اسلام» که ترجمه‌ی کتاب «المستقبل لهذا الدین» اثر سیّد قطب است، اشاره نمود که به‌خاطر آن کتاب، معظّمٌ‌له تحت تعقیب قرار میگیرند و مجبور میشوند به مدّت یکسال زندگی پنهانی داشته باشند و درنهایت در پایان سال 45 شمسی برای سوّمین بار بازداشت و زندانی میشوند.

سیّد قطب
(1906- 1966 م) نامش سیّد و نام پدرش، قطب بود. او و برادرش محمّد از اندیشمندان مسلمان مصری بودند. او در آمریکا تحصیل کرده بود و با دیدن مشکلات مختلف اجتماعی و سیاسی آن و همچنین دیگر کشورهای غربی، منتقد جدّی غرب شد. درعین‌حال اشکالات تفکّر مارکسیسم نیز باعث شده بود که نسبت به آن، موضع منفی اتّخاذ کند. سرانجام در دادگاه نظامی مصر به اتّهام تلاش برای تغییر حاکمیّت، به اعدام محکوم شد.

آیت‌الله خامنه‌ای با مطالعه‌ی آثار او و یافتن قرابتهای فکری او با تفکّرات انقلابی در ایران، ترجمه‌ی برخی از کتب او را آغاز کردند.

البتّه طبیعی است که سیّد قطب از برخی عیوب مبرّا نبود که بحث از آنها از هدف این نوشتار خارج است.

این کتاب:
«سیّد» با ممارستی که با قرآن کریم داشت، به اسلوب قصّه‌پردازی بسیار زیبا و شگرف این کتاب عزیز پی برد و کتابی با عنوان «التّصویر الفنّی فی القرآن» را منتشر کرد که در آن با ارائه‌ی مثالهایی از آیات قرآن کریم، زیبایی‌های آن را در برابر چشم مخاطب قرار داد.

بعد از انتشار آن کتاب، به این فکر افتاد که با این هدف، کلّ قرآن را مورد بررسی قرار دهد. بر این اساس بود که کتاب «فی ظلال القرآن»[5] را نگاشت. درواقع میتوان گفت که این کتاب، بیش از آنکه یک کتاب تفسیر باشد، کتابی است که درباره‌ی نحوه‌ی بیان الهی و زیبایی‌های لفظی و معنوی قرآن، تناسب آیات با یکدیگر و برخی مصادیق معاصر آیات، بحث میکند.

آیت‌الله خامنه‌ای در سال 48(در سنّ سی سالگی) ترجمه‌ی این اثر را آغاز میکنند و شایان ذکر است که مقداری از آن را در زندانهای ستمشاهی انجام میدهند.

کتاب حاضر، از ابتدای قرآن کریم تا آیه‌ی 182 سوره‌ی مبارکه‌ی بقره را در بر دارد. معظّمٌ‌له پس از اتمام جلد اوّل ترجمه‌ی کتاب، باخبر میشوند که این کتاب ازسوی مرحوم دکتر احمد آرام، در حال ترجمه است و لذا از ادامه‌ی ترجمه خودداری میکنند.

قلم مترجم معظّم کتاب، بسیار فاخر و در سبکی مخصوص به خود ایشان است و این مطلب بر زیبایی کتاب می‌افزاید. به فراخور مطلب، در مواردی پاورقی‌هایی با امضای مترجم، درج شده است که یا توضیح متن مؤلّف و یا نقد او است.

براساس تقسیم‌بندی مؤلّف کتاب، مجلّد موجود از 12 بخش تشکیل شده است. در مقدّمه به‌طور مبسوطی از قرآن کریم و استفاده‌هایی که از این کتاب میتوان کرد سخن گفته است. پس از مقدّمه در ضمن یک درس، از سوره‌ی حمد، بحث شده است. درس بعدی، بیان ویژگی‌های سوره‌ی بقره است و در ادامه با تقسیم آیات هم‌سیاق جزء اوّل قرآن کریم در شش درس و تنظیم آیات هم‌داستان جزء دوّم در چهار درس کتاب به پایان میرود. علاوه بر این یازده بخش، در ابتدای جزء دوّم نیز، توضیحاتی درباره‌ی مفاد این جزء داده شده است.

در چاپ حاضر، متن تصحیح شده و منابع مورد استناد کتاب، تحقیق مجدّد شده و در مواردی نیز منابعی جدید اضافه شده است. همچنین برای بهره‌مندی بیشتر مخاطب محترم از محتویات کتاب، تیترهای کنارمتنی و نمایه‌های مختلف در پایان کتاب، درج شده است.

امید است با بهره‌گیری از معارف قرآن کریم، گامی در نورانی شدن خود و جامعه‌ی اسلامی برداریم. ان‌شاءالله

علاقه‌مندان برای تهیه کتاب «فی ظلال القرآن» می‌توانند اینجا را کلیک کنند.

[1] نهج‌‏البلاغه، خطبه‏‌ى 176
[2] (08/ تیر/ 1393) بيانات در محفل انس با قرآن در اولين روز ماه مبارك رمضان 1435 در حسينيه امام خمينى رحمه‌‏الله
[3] . بقره: 257
[4] (14/ دی/ 1373) بيانات در مراسم اختتاميه‌‏ى مسابقات قرائت قرآن
[5] در سایه‌سار قرآن