روش اجتهادی در تفسیر برای پاسخ به مسائل اجتماعی

یادداشتی از حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی صابری به منظور معرفی روش تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مبتنی بر کتاب تفسیر سوره‌ی برائت

یکی از مهم‌ترین فعّالیّتهای حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در سالهای قبل از انقلاب و در دوران مبارزه برای شکل‌گیری حکومت اسلامی، برگزاری جلسات تبیین و تفسیر آیاتی از قرآن کریم بود که در آن به معرفی اسلام ناب برای قشرهای مختلف خصوصاً جوانان انقلابی می‌پرداختند. در واقع میتوان گفت هسته‌های مقاوم و استوار نهضت محصول همان جلسات و جلسات مشابهی بود که توسط حلقه‌ی یاران حضرت امام (ره) در نقاط مختلف تشکیل میشد و با معرّفی اسلام واقعی، روح مبارزه و تلاش برای برپایی حکومت اسلامی را در دل و جان جوانان بر می‌انگیخت.
پس از گذشت یکسال از جلسات تفسیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در سال ۱۳۵۱ نوبت به تفسیر سوره برائت رسید، این سوره احتمالاً به دلیل اشتمال آن بر مضامین اجتماعی و تربیتی مورد توجّه ایشان قرار گرفت.
یکی از ویژگی‌های درس ایشان استفاده از روش اجتهادی در تفسیر آیات بود که در این روش مفسّر تلاش میکند تا با به‌کار بردن نیروی عقل، مقصود و مُراد آیه را دریابد. البتّه نکته‌ی قابل توجّه در روش تفسیری آیت‌الله خامنه‌ای این است که ایشان در کنار استفاده از روش تفسیر اجتهادی از روشهای ارزشمند دیگری همچون روش قرآن به قرآن و روش روایی نیز برای کشف مفهوم آیات بهره برده‌اند.
به عنوان نمونه در استفاده از روش قرآن به قرآن، ایشان ذیل آیه‌ی ۵۱ سوره‌ی برائت، برای تبیین مفهوم صحیح توکّل به آیات ۵۹ سوره‌ی عنکبوت، ۸۱ سوره‌ی نساء، ۷۱ سوره‌ی یونس، ۵۳ تا ۵۶ سوره‌ی هود، ۱۲ سوره‌ی ابراهیم و ۱۰ سوره‌ی مجادله پرداخته‌اند.
همچنین توجّه به روایات معتبر و استفاده‌ی گسترده از آنها برای فهم آیات نیز در بخشهای مختلفی از این تفسیر قابل ملاحظه است. مانند بحث روایی که ذیل آیه‌ی ۶۰ مطرح شده است.
یکی دیگر از نکات قابل توجّه در این جلسات، سبک تفسیری آیت الله خامنه‌ای(حفظه الله تعالی) بود. ایشان با توجّه به نیاز جامعه و مخاطب سبک اجتماعی - سیاسی با رویکرد هدایتی – تربیتی را برای شرح و توضیح آیات مدّنظرشان بر‌گزیده بودند. از ویژگی‌های مهمّ این گرایش تفسیری میتوان به نکات زیر اشاره نمود:

* پرداختن به آیاتی از قرآن که مسائل اجتماعی را بیان میکند
* عرضه‌ی مشکلات جامعه‌ی اسلامی به قرآن و جستجوی راه حلّ آنها
* توجّه به جهت‌گیریهای عصری در مورد دشمن شناسی و جهاد با دشمنان اسلام و مسأله‌ی وحدت اسلامی
* پرداختن به آموزه‌های تربیتی و ارشادی قرآن و توجّه به بُعد هدایتی آن
* پرهیز از استفاده‌ی از روایات مجعول و خُرافی
* تلاش برای بیان شرح و تفسیر آیات به زبانی ساده و قابل فهم برای عموم مردم
* پاسخ به شبهات معاندان و مخالفان
 
همچنین برخی از مهم‌ترین ویژگیهای تفسیر سوره‌ی برائت عبارت است از:
 
* برجسته نمودن مباحث اجتماعی قرآن
* تحلیل بیماریهای اجتماعی و راه حلّ قرآنی آنها
* ایده‌ی تشکیل حکومت اسلامی
* پاسخگویی به شبهات قرآنی
* بیان سنّتهای الهی
* توجّه به تفسیر علمی قرآن
* مباحث تقریب بین مذاهب اسلامی
* نپرداختن به مباحث کم فایده
* توجّه دادن به مسأله‌ی هدفمندی و هدایتگری قرآن

 یکی دیگر از امتیازات این تفسیر، ارائه‌‌‌ی نظرات و دیدگاههای نوآورانه‌ای بود که توسط آیت‌الله خامنه‌ای در این جلسات بیان میشد. به عنوان نمونه ذیل آیه‌ی ۶۹ و در تبیین جمله‌ی «کانوا أَشَدَّ مِنکُم قُوّة» میفرمایند: «مفسّران، از جمله صاحب مجمع البیان، غالباً آن را به قوّه‌ی بدنی معنا کرده‌اند؛ امّا آنچه به‌نظر بهتر می‌آید این است که قدرت سیاسی و اجتماعی آنها مراد است...».
در این جلسات عناوین و موضوعات بسیار مهمّی در زمینه مباحث علوم اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است که از آن  جمله‌ به موارد  ذیل میتوان اشاره نمود.
 
* بحث و بررسی پیرامون مسأله‌ی اعتقاد به خدا و اصل توحید
* اثبات ضرورت مبارزه با کفر و طاغوت
* بررسی مسأله‌ی امتحانات الهی و اهداف آن
* بررسی رابطه با اهل کتاب
* بررسی غلبه‌ی اسلام بر سایر مکاتب
* بررسی دیدگاه اسلام در مورد ثروت
* بررسی و تبیین موضوع جهاد
* پرداخت دقیق و موشکافانه به مسأله‌ی صدقه در اسلام
* بررسی نتایج و آثار امر به معروف و نهی از منکر در جامعه
* طرح و تبیین نشانه‌های مؤمنان

کتاب تفسیر سوره برائت با مقدمه‌ای فاخر درباره روش تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای توسط تیم تحقیقاتی به زیور طبع آراسته شده است که این یادداشت سعی داشت اطلاعات تخصصی ارائه شده در آن مقدمه را با زبانی ساده‌تر به مخاطبان ارائه دهد، طبیعی است که قرآن‌پژوهان و سایر علاقمندان برای آگاهی بیشتر در این زمینه به اصل مقدمه کتاب مراجعه نمایند.
بنابراین این تفسیر برای همه مشتاقان مباحث قرآنی و همچنین کسانی که میخواهند در زمینه معارف اسلامی به شناختی مفید و کاربردی برسند راهگشا خواهد بود.

منبع: khamenei.ir