تفسیر برائت(۱) | موضع‌گیریهای جامعه اسلامی

معرفی بخشهایی از کتاب تفسیر سوره برائت در ایام ماه مبارک رمضان

*بخش اول؛ معرفی سوره
* سوره‌ای درباره موضع‌گیریهای جامعه اسلامی

* زمان و مکان نزول
بی‌تردید تمام سوره‌ی توبه در مدینه نازل شده.
در سال هشتم هجرت مکّه فتح شد. این سوره در سال نهم هجرت بر پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نازل شد و در سال دهم، پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به حجّةالوداع رفتند.

* آغاز سوره
برخی درباره‌ی نیامدن «بسم الله» در آغاز این سوره گفته‌اند: چون این سوره دنباله‌ی سوره‌ی انفال است، «بسم الله» ذکر نشده. برخی دیگر بر اساس روایتی از امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) گفته‌اند: «بسم الله» پیام لطف خدا است و با گفتن آن، رحمت و بخشایندگی خدا را اعلام میکنیم؛ درحالی‌که در این سوره صحبت از جنگ و قتال است؛ «بسم الله» برای امان و رحمت است و این سوره برای رفع امان؛ ازاین‌رو در آغازِ چنین برائت‌نامه‌ای، آوردن «بسم الله» مناسبت ندارد.

* نامهای سوره
۱. برائت: چون برائت و بیزاری از کفّار در این سوره آمده و سرآغاز آن نیز همین برائت است.
۲. توبه: دلیل این نام‌گذاری، یادآوری زیاد مسئله‌ی «توبه و بازگشت» در این سوره است.
۳. فاضحه: یعنی افشاگر؛ چون این سوره افشاگر و رسوا‌کننده است و تمامی چهره‌های کریه نفاق و منافقان را رسوا میکند.
۴. مُبَعثِرَه: یعنی کاوش‌کننده؛ چون این سوره از افکار و اندیشه‌های منافقان و شیوه‌ها و نیرنگهای آنان برای از‌بین بردن مسلمانان، پرده بر‌میدارد.
و...

* فضیلت سوره
پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: هرکس سوره‌ی انفال و برائت را بخواند من شفیع اویم و روز قیامت شهادت میدهم که او از نفاق مبرّا است، و به او به عدد هر مرد و زن منافقی در دنیا ده حسنه داده میشود و ده گناه از او محو میشود و ده درجه بالا برده میشود و عرش و حاملان عرش مادامی که او در دنیا زندگی میکند برایش درود میفرستند.»

* خطوط کلّی سوره
موضوعات این سوره عبارتند از:
الف: روابط مسلمانان با کفّار و مشرکان.
ب: چگونگیِ جهاد و قتال مسلمانان با کفّار و مشرکان.
ج: قتال با اهلِ‌کتاب.
د: معرّفی منافقان و چگونگیِ برخورد مسلمانان با آنان.
ه‌ : برانگیختن و تحریضِ مؤمنان بر قتال و برخورد با متخلّفان از جهاد.
و: کیفیّت ولایت و عدم ولایت کفّار.
ز: زکات.
در این سوره آیات فراوانی به دو بخش جهاد با کفّار و منافقان اختصاص یافته است.

* محتوای کلّی سوره
این سوره برای زوایا و ابعاد مختلف اجتماع و جامعه‌ی اسلامی مباحثی دارد که قابلِ‌توجّه و دقّت است. از اوّل تا آخر این سوره احکامی ذکر شده است که به عموم مسائل اجتماعی و موضع‌گیری‌های جامعه‌ی اسلامی در برابر گروه‌های مختلف نظر دارد.

* اقسام مشرکان
طبق این سوره، کفّار و مشرکان قریشی و غیر قریشی، چهار گروهند که هرکدام حکم جداگانه‌ای دارند:
گروه نخست کسانی هستند که با پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) عهد و پیمان نداشتند. حکم آنها این است که پایان مهلتشان ماه‌های حرام است.
گروه دوّم با پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) عهد و پیمان داشتند، ولی نقض کردند. اینها چهار ماه مهلت دارند.
گروه سوّم با پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) عهد و پیمان مطلق و بدون مدّت دارند که آن را نقض هم نکردند. اینها نیز باید چهار ماه مهلت داده شوند.
گروه چهارم با پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) عهد و پیمان مدّت‌دار داشتند و آن را نقض نکردند. نسبت به این گروه تا گذشت مدّتِ پیمان نباید کاری داشت. بعد از انقضای مدّت، دوباره چهار ماه دیگر مهلت داده شوند و بعد از گذشت آن، دیگر نباید با آنها عهد و پیمانی بسته شود.

* فضای نزول سوره
در سال ششم هجرت «صلح حدیبیّه» منعقد شد، ولی مشرکان نقض عهد کردند و این سبب شد که پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) برای فتح مکّه به‌پا خیزد.
در سال هشتم، مکّه به‌دست سپاهیان اسلام فتح شد. پس از فتح مکّه پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به امر خداوند تصمیم گرفت شبه‌جزیره را از لوث کفر و شرک پاکسازی کند. بعضی از قبائل که بعد از فتح مکّه با مسلمانان پیمان بسته بودند، همان سال شروع به انجام کارهایی برخلافِ پیمان و قراردادشان نمودند.
ازاین‌رو امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) با فرمان آیات ابتدایی سوره برائت به مکّه رفت و در موسم حج اعلامیّه را خواند.
در سال نهم، سالی که پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در رأس یک حکومت قرار دارد؛ این آرامش داخل، زمینه‌ای شد برای درگیری با امپراتوری وسیع روم و جنگ تبوک. همچنین عدّه‌ای در داخل جامعه‌ی اسلامی، و ازطرفِ‌دیگر برخی از کفّار، حرکتهایی را علیه ایشان شروع کردند.
پیامبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) از جنگ تبوک پیروزمندانه برگشت: پایگاه منافقان و دشمنان داخلی را آتش زد و سوره‌ی برائت را برای قلع‌وقمع نهایی دشمنان خارجی ابلاغ نمود.

* تفسیر سوره برائت، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، صص ۹۵ تا ۱۰۵(خلاصه).